كتاب المواعِظ و الاعتبار فی ذكرِ الخِططِ و الآثار معروف به خِططِ مَقریزی یكی از مراجع مهم جغرافیا و تاریخ باستانشناسی و مردمشناسی و گیاهشناسی و نیلشناسی و كشاورزی و گاهشماری مصر و كشورهای همسایه آن سرزمین تا سودان و حبشه است و از اطّلاعاتی مفید دربارۀ جهان اسلام، از آغاز تا روزگار مؤلّف در زمینههای یاد شده بهره دارد، ولی با وجود اهمیت و كثرت مراجعه و ارجاع بدین كتاب در بیشتر تألیفات و آثار محققان و مورّخان جهان و ایران، تاكنون به زبان فارسی ترجمه نشده بود.
مِقریزی در تألیف خود از آثار بیشتر مورّخان و جغرافیدانان و ستارهشناسان و فلكشناسان و دانشمندان و محدّثان و راویان مقدّم بهره جسته و از طبری، مسعودی، مقدسی، ابن خردادبه، ابوریحان بیرونی، ابن سعید، ابن عبدالحكم، ابن وصیف شاه، عبداللّطیف، كِنْدی، جوهری، قضاعی، ابوعبید بكری، عبدالملک بن هشام، ابن متوّج و ابن سیده و بسیاری دیگرنقل كرده است، تا آنجا كه میتوان گفت خِططِ مَقریزی در واقع گردآوری از اقوال غالب پیشینیان او در زمینههایی است كه وی از آنها سخن گفته است.
مرحوم پرویز اتابکی، مترجم این کتاب در مقدمۀ خود، مینویسد: «دربارۀ ترجمه حاضر باید عرض شود كه شادروان استاد دكتر عبّاس سعیدی، مدیرعامل فقید مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی كه خود استاد جغرافیا بودند با اشاره دوست دانشمند فقیدم، شادروان استاد دكتر غلامحسین یوسفی، در نخستین دیداری كه در سال 1365 دست داد از این بنده خواستند كه به ترجمه خطط بپردازم و هرچند عذر آوردم كه متنی كامل و انتقادی از این اثر فراهم نیامده و چاپ بولاق كه كامل مینماید سرشار از اغلاط گوناگون است و چاپ انتقادی انستیتو فرانسه قاهره نیز ناتمام مانده و بیش از یک سوم مجموع كتاب نیست، عذرم مسموع آن دانشی مرد فقیدِ سعید واقع نشد و به بیانی كه بهانه را جایی باقی نگذاشت گفتند: «دانشجویان ما به ترجمه فارسی این كتاب نیاز دارند و از آنجا كه وجود ناقص بهتر از عدم صِرف است، به ترجمه خِطط همّت گمارید». از این رو دست به كار ترجمه زدم، ولی در این میان در سال 1367 دو نوبت دچار حمله قلبی شدم و كار ترجمه به عهدۀ تأخیر افتاد و اصولاً بیماری باعث كُندی كار شد».
کتاب پندها و عبرتها از بناها و آثار تاریخی مصر، یا به طور خلاصه خطط مقریزی با ترجمۀ مرحوم پرویز اتابکی اثری است که مدتها جای آن در میان کتابهای فارسی خالی بود.
خطط علاوه بر آنکه اطلاعاتی جغرافیایی و تاریخی دربارۀ سرزمین کهن مصر به دست میدهد، زوایایی تاریک از گذشتۀ اسلام و تمدن اسلامی را نیز روشن میسازد. محقق فرانسوی، گاستون ویت قریب به نیمی یا بیشتر از خطط را با مراجعه به بیست و اندی نسخه بدل تصحیح نموده است. حاصل کار این محقق را میتوان در بخش تعلیقات سه مجلد نخست (هر مجلد شامل دو دفتر) یعنی تعلیقات دفترهای یک تا پایان دفتر شش و بخشی از دفتر هفت، یعنی نیمی از فصل دوازدهم این دفتر، مشاهده کرد. گاستون ویت تا همین جای این اثر را تصحیح کرده و از ادامۀ کار باز مانده است.
مرحوم اتابکی نیز این هفت دفتر را از نسخۀ خطط تصحیح گاستون ویت موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی ترجمه کرده است. مترجم، همانگونه که در یادداشتهایش ذکر نموده، ترجمۀ دفترهای بعد یعنی دفترهای هشتم و نهم را با استفاده از نسخۀ خطط چاپ بولاق از سر گرفته (که بدون تعلیقات است)، اما با تأسف فراوان نتوانسته کار ترجمه را تا پایان کتاب به انجام برساند.
این کتاب در چهار جلد، توسط جواد طهوریان ویراستاری شده و به همت بنیاد پژوهشهای اسلامی در قطع وزیری و با شمارگان 300 نسخه به چاپ رسیده است.