در نشست علمی «دائرة‌المعارف آستان قدس رضوی، چالش‌ها و چشم‌اندازها» و آیین رونمایی از جلد دوم و پایانی اثر که در دهۀ کرامت، با حضور آقای دکتر حداد عادل برگزار گردید، ابعاد مختلف این کلان‌پروژۀ بنیاد پژوهشهای اسلامی و چشم‌اندازهای آن بررسی شد.

بهزاد نعمتی پژوهشگر گروه فرهنگ و سیرۀ رضوی بنیاد و از دست‌اندرکاران تدوین دائرة‌المعارف در تشریح جایگاه این موضوع پژوهشی گفت: آستان قدس رضوی به عنوان مجموعۀ حرم ملکوتی حضرت امام رضا علیه‌السلام و نهاد اداره کنندۀ آن، یکی از بزرگترین مجموعه‌های مقدس دنیا و جهان اسلام و نیز کهن‌ترین و مهمترین تشکیلات وقفی ایران اسلامی است که در قالب ده‏ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، اداره‌کنندۀ حرم مطهر و موقوفات رضوی است و مطابق اهداف و چشم‌اندازهای کلان خود و در قالب برنامه‌های تعریف شده، فعالیت‏های مختلف دینی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دارد. آستان قدس تشکیلات کهنی دارد که ساختار، مناصب، مراسم و آیین‏های آن، از ارزش‏های تاریخی و فرهنگی فراوانی برخوردار است. تشکیلاتی که گام‌های اولیۀ ایجاد آن پس از شهادت حضرت رضا علیه‌‌‌السلام در حدود 1200 سال پیش در ولایت کهن طوس برداشته شد و با رویکرد و توجه فراوان شیعیان به آن، در طی 500 سال بعد چنان گسترش یافت که باعث تشکیل شهر مشهد رضوی گردید و به زودی آن را به مرکز خراسان بدل نمود.

نعمتی گفت: این مجموعه کهن‌ترین و شاید یگانه شاهد زندۀ تاریخ دیوانی و اداری است. استمرار تاریخی در نظم و ترتیب اداری حرم مطهر و موقوفاتش، آن را به یکی از برجسته‌ترین و اصیل‌ترین‌ نمونه‌ها در تاریخ تمدن جهان اسلام بدل کرده است و بی‌شک یکی از برترین‌ مجموعه‌ها در معماری اسلامی نیز است. افزون بر این همه، گسترش خیره‌کنندۀ پهنۀ حرم مطهر و عرصۀ فعالیت‌ها و خدمات  آستان قدس رضوی در چهل سال گذشته، که در اثر استقرار حکومت اسلامی، افزایش رویکرد عمومی به بقاع متبرکه و در صدر آن حرم مطهر رضوی و استقلال مدیریتی آستان قدس رضوی به دست آمد، آستان قدس رضوی را بیش از پیش در عرصۀ فرهنگی و اجتماعی فعال و مؤثر نمود، تا جایی که حضرت امام خمینی (ره) آن را مرکز ایران نامیدند و رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، نخستین سخنرانی هر سال خود با مردم را از آن جایگاه آغاز می‌کنند. 

وی اظهار داشت: جایگاه رفیع دینی آستان قدس رضوی، غنای تاریخی و فرهنگی آن و اهمیت اجتماعی آن در عرصۀ ملی، منطقه‌ای و جهانی، باعث شد تا تدوین اثری جامع و علمی دربارۀ مجموعه به گونه‌ای که همۀ ابعاد گوناگون آن را بشناساند، در دستور کار قرار گیرد. به این منظور، بنیاد پژوهشهای اسلامی که بازوی توانای پژوهشی آستان قدس محسوب می‌شود، انجام این رسالت را به عهده گرفت و برای نیل به این هدف، با بالاترین سطح پژوهشی و کیفیت علمی،  قالب دانشنامه‌ای یا دائرة‌المعارفی را که قالب جامع و مانع و مختصر و مفید در عرضۀ دانش است را برای عرضۀ این کتاب برگزید.

ایشان دربارۀ نحوۀ تدوین این دانشنامه که از سال 1380 به صورت جدی و مستمر آغاز شد، گفت: در گام نخست 6 محور موضوعی شامل رجال؛ القاب، موضوعات و مشاغل؛ مکان‏ها؛ مکتوبات؛ نفایس موزه و  سازمان‏ها برای سازمان بخشیدن به مداخل تعریف شد. در گام بعدی، مدخل‌گزینی و تنظیم ضوابط تدوین مقالات انجام گرفت و در طی یک فرایند پژوهشی طولانی، 5 هزار موضوع به عنوان فهرست اولیۀ مداخل از منابع مختلف استخراج گردید. این موضوعات و مدخل‌ها با تحقیق تکمیلی، درهم کرد و ساماندهی مجدد شد و سرانجام بیش از 800 عنوان مدخل برای کل اثر به ترتیب الفبایی تنظیم و در قالب کتابچۀ مدخل‌نامه به پژوهشگران عرضه شد. مقالات به شیوۀ الفبایی تنظیم و تدوین شده و به این ترتیب، هر موضوعی که به آستان قدس رضوی ارتباط داشته باشد، در این کتاب معرفی شده ‏است. این معرفی نه تنها یک توصیف ساده بلکه شرح زمینۀ تاریخی موضوع و پیشینۀ آن از ابتدای شکل‌گیری حرم مطهر رضوی تا کنون است و تماماً با روش کاملاً علمی و دور از قالب‏های تبلیغی، صرفاً بر اساس اسناد و مدارک معتبر تاریخی و معاصر و یا مشاهده و مصاحبه‏ های روش‏مند انجام گرفته است. این کتاب از جهات گوناگون ساختاری، محتوایی، ظاهری و روند تولید و تدوین ویژگی‏های منحصر به فردی دارد. مقالات پس از نگارش و ارزیابی و ویرایش علمی توسط صاحب‌نظران هر رشته، مطابق ضوابط کلی این دانشنامه یکسان‌سازی و ویرایش جامع گردید و تصاویر و اسناد لازم نیز برای گویاتر کردن مقالات به آن ضمیمه شد.

وی اظهار داشت: این کار نشانگر نگاه بلند و عزم جدی آستان قدس در تولید یک اثر فاخر پژوهشی است. با توجه به تخصصی بودن مباحث این اثر، نگارش برخی مقالات به صاحب‏نظران خارج از مجموعۀ آستان قدس سپرده شد که این خود باعث تعامل و نزدیکی بیشتر با این دسته محققان بود؛ در عین حال مقالات زیادی به پژوهشگران داخل بنیاد و آستان قدس واگذار شد که این خود در تقویت هویت علمی این مجموعۀ عظیم فرهنگی و ارتقای خودباوری و توان پژوهشی درون سازمانی نقشی بسیار مؤثر ایفا کرد. به طور کلی می‏توان گفت که این کتاب محکمترین سند اصالت، دیرینه‏‌گی و استمرار دستگاه پرشکوه آستان قدس رضوی بوده، ایمان و اعتقاد مردم این سرزمین به تجلی‏‌گاه ولایت و امامت را در طی دوازده قرن گذشته، به دقیق‏ترین شکل روایت می‏کند. همچنین این کتاب کلید ورود به موضوعات مختلف تحقیقی و نقشه راه پژوهشگران برای تدوین آثار گوناگون در موضوع آستان قدس و حرم مطهر رضوی است.

ایشان در ادامه افزود: این کتاب اولین اثر با ساختار دایرة‏المعارفی موضوعی در خراسان محسوب می‏شود. جلد اول این اثر شامل بیش از 400 مقاله در حروف الف - س در سال 1393 منتشر شد و جلد دوم و پایانی آن شامل حروف ش –ی تنظیم شده است. جلد اول با طراحی و صفحه‏‌آرایی ویژه و چاپ چهار رنگ نفیس گلاسه، در 616 صفحۀ رحلی و دو نوع جلد اعلا عرضه شده و از این حیث، فاخرترین کتاب منتشر شده توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی است. جلد دوم نیز حدود 400 عنوان مقاله در حجم 700 صفحه را شامل می‌شود. مجموع دو جلد بالغ بر هشتصد مقالۀ علمی در حجم 1300 صفحه و 1000 عکس و سند است که تصویری روشن از مجموعۀ حرم مطهر و آستان قدس رضوی تا آستانۀ سال 1395 ش و پایان تولیت فقید آیت‌الله واعظ طبسی به دست می‌دهد در تنظیم این مقالات، به آخرین اسناد، کتابها و دستاوردهای پژوهشی محققان مختلف، به ویژه محققان بومی مشهد و آستان قدس رضوی توجه و اهتمام جدی شده است.