حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر ابوالقاسم بشیری عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) در چهارمین نشست اساتید منتخب علوم انسانی اسلامی که پنج شنبه ۲۹ آذرماه با حضور اساتید برجسته حوزه روانشناسی اسلامی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد، به تشریح موضوع «نقش فطرت در ساختار شخصیت» پرداخت.
و ی در این نشست عنوان کرد: نظریه‌پردازان درباره مفاهیم ساختاری شخصیت اختلاف نظر دارند و هر کدام بر اساس مبانی فلسفی مورد پذیرش خود، مفاهیم خاصی از قبیل پاسخ، رفتار، صفات، تیپ و… را مطرح کرده‌اند.
وی ابراز کرد: در قرآن نیز مفاهیمی چون فطرت، شاکله، نفس، عقل، قلب و… وجود دارد که ناظر به ویژگی های ذاتی یا رفتاری انسان است. واژه «فطرت» دربردارنده استعدادها و ظرفیت‌های شناختی، گرایشی و کنشی بالقوه‌ای است که در همه انسانها وجود دارد و از این جهت فرقی بین افراد وجود ندارد.
بشیری تصریح کرد: ظرفیت‌های فطری، یک «ساخت روانی اولیه» برای هر فرد ایجاد می‌کند که وقتی در تعامل با شرایط و عوامل محیطی قرار گرفت، به ضمیمه یادگیری‌ها، تجربه‌ها و رفتارهای ارادی انسان، یک «ساخت روانی ثانویه» به وجود می‌آورد که قرآن از آن تعبیر به «شاکله» می‌کند. شاکله یک کلیت روان شناختی است که در روان شناسی به شخصیت تعبیر شده است.
وی با بیان اینکه می‌توان از منابع دینی به صورت روشمند مفاهیمی را استخراج کرد که ناظر به ساختار شخصیت انسان باشند و به دانش روان شناسی نیز در توصیف و تبیین رفتار کمک کند، ادامه داد: از میان مفاهیم مربوط به شخصیت، مفهوم «ساختار» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مفهوم ساختار، به جنبه‌های پایدار و مقاوم‌تر شخصیت اطلاق می‌شود.
عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) ابراز کرد: روان شناسان «شخصیت» را یک کلیت روان شناختی می‌دانند که انسان خاصی را مشخص می‌سازد. بنابراین، روان شناسی در بحث شخصیت همواره تفاوت های فردی را مد نظر دارد و هدف آن تعریف هر چه صحیح‌تر از این تفاوت ها و تعیین آنهاست.
وی در ادامه به مفهوم‌شناسی «فطرت» اشاره کرد و گفت: فطرت به معنای سرشت و نحوه خاصی از آفرینش و خلقت است. از آنجا که آفرینش و خلقت الهی به منزله شکافتن پرده تاریک عدم و اظهار هستی امکانی است یکی از معانی این کلمه، آفرینش است.
بشیری غیر اکتسابی بودن، مخصوص به انسان بودن، تغییر ناپذیری و پایداری، همگانی بودن و برخورداری از ارزش حقیقی را از ویژگی‌های امور فطری بر شمرد و گفت: گرایش های فطری نیز به دو دسته گرایش‌های جسمی و روحی تقسیم می‌شوند. این گرایش‌ها ویژه انسانند.
وی به مفاهیم ساختاری در رویکرد دینی اشاره کرد و گفت: در رویکرد دینی ساخت اولیه شخصیت از «نفس» تشکیل شده است که دارای دو ساحت مادی و غیر مادی است. ساحت مادی نفس در واقع به بعد زیستی شخصیت اشاره دارد که جایگاه همه غرایز و نیازهای فیزیولوژیک است. این بخش از نفس به دلیل مادی بودن، کاملا ناهشیار است و قلمرو غیر منطقی شخصیت را در اختیار دارد.
عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) افزود: ساحت غیر مادی نفس خود دارای یک ساخت روانی به نام «فطرت» است. فطرت ناظر به نحوه خلقت و آفرینش انسان است و در بین همه انسانها به طور مشترک وجود دارد. این ساحت از نفس در درون خود قوایی به نام عقل، قلب، اختیار و… را دارد که هر کدام به نوبه خود کارکردهایی دارند.
وی در پایان سخنانش گفت: فطرت در بردارنده عناصر ساختاری اولیه شخصیت است. این ساختارها غالبا بالقوه هستند و در تعامل با عوامل و شرایط محیطی آشکار می‌شوند. بنابراین می‌توان گفت، ظرفیت‌های فطری موجود در انسان یک نقش زمینه‌ای برای شکل‌گیری واحدهای ساختاری ثانویه، یعنی شاکله یا شخصیت دارد.