«به مناسبت سالروز رحلت آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی»
آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی از جمله شخصیت‌های ماندگار در تاریخ معاصر ماست که اگر چه با سخنرانی‌های تأثیرگذار و شخصیت بانفوذش شناخته می‌شود، اما بخش‌های زیادی از زندگی وی بخصوص در حوزه‌های علمی و اخلاقی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. وی با بنیانگذاری «مجمع تقریب مذاهب اسلامی» و مدیریت آن به مدت یازده سال، توانست بسیاری از فرقه‌ها و مذاهب اسلامی را با هم پیوند دهد و درخت دوستی را در جامعه اسلامی بارور کند. زندگی‌نامه آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی، تجلی عملی اصل «سیاست عین دیانت» است و عظمت نام اساتید، تعدد شاگردان و تکثر تألیفات علمی نیز همگی گواهی بر شخصیت فقهی بلندپایه وی دارد. درگفت‌وگوی پیش رو، با آیت‌الله محسن اراکی دبیرکل مجمع تقریب مذاهب اسلامی درباره شخصیت و منش رفتاری آیت‌الله واعظ‌زاده به بحث نشسته‌ایم.
سابقه نقش‌آفرینی آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی در حوزه‌های تقریبی به چه زمانی بازمی‌گردد؟
آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی از جمله شخصیت‌های بزرگ تاریخ معاصر ما بودند که -به عقیده بنده– در زمان حیاتشان، آن‌طور که شایسته بود، مورد شناخت افکار عمومی و تقدیر و تجلیل قرار نگرفتند. بسیاری از فعالیتهای بزرگ همچون مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و یا کنگره شیخ طوسی که امروزه به عنوان ظرفیتی برای نشر معارف غنی اهل‌بیت(علیهم السلام) و صدور گفتمان انقلاب اسلامی به اقصی نقاط عالم شناخته می‌شود، توسط ایشان بنیانگذاری، تغذیه فکری و مدیریت می‌شدند. آیت‌الله واعظ‌زاده به معنای حقیقی کلمه، روابط، توانایی‌ها و در یک کلام تمام زندگی خود را در راه اهل‌بیت(علیهم السلام) و انقلاب وقف کرده بود. گاهی اوقات شاهد بودیم که رهبران برخی فِرَق اسلامی به دلایلی در اجلاس حضور پیدا نمی‌کردند و حضرت آیت‌الله واعظ‌زاده با اخلاقی برادرانه و بسیار متواضعانه، به نزد آنها می‌رفت و شخصاً از آنها برای حضور در جمع دیگر برادران دینی‌شان در مجمع دعوت می‌کرد. وی یک استاد و مبلّغ دینی در حوزه بین‌المللی بود و جایگاه او نزد علمای اسلامی به گونه‌ای بود که حتی بعضی از علمای الازهر که دلخوری‌هایی هم داشتند، به استقبال آیت‌الله واعظ‌زاده می‌آمدند و در سفرهایشان، ایشان را بسیار گرامی میداشتند. آیت‌الله مغنیه از لبنان، آیت‌الله میلانی از عراق، شیخ محمدالفحام از الازهر مصر و حتی شخصیت‌های جامع الشرایطی نظیر امام موسی صدر و علامه فضل‌الله ازجمله دوستان نزدیک و ارادتمندان آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی بودند. ریاست و عضویت در هیئت امنای دانشگاه مذاهب اسلامی، ریاست و عضویت در شورای‌عالی مجمع تقریب مذاهب اسلامی، نایب رئیس اتحادیه بین‌المللی علمای مسلمان و ده‌ها کنگره و سمینار بین‌المللی دیگر، تنها بخشی از ابعاد همه‌جانبه شخصیت جهانی آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی بود که البته ذکر این نکته لازم است که بسیاری از این مجامع و کنگره‌ها اساساً توسط شخص ایشان بنیانگذاری شده بود. من به جرئت می‌گویم که درگذشت ایشان برای جامعه اسلامی، بمثابه از دست دادن یک پدر دلسوز بود؛ پدری که تمام طول عمر خود را صرف دور هم جمع‌کردن و برقراری صلح و دوستی میان فرقه‌ها و مذاهب اسلامی کرد و اکنون حفظ هم‌دلی و هم‌گرایی میان مسلمانان میراث بزرگی است که از خود به یادگار گذاشته است.
درباره شخصیت همه جانبه و بانفوذ آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی در حوزه بین‌المللی و دربین مذاهب اسلامی سخن بسیار است. بفرمایید که درباره شخصیت علمی و پژوهشی ایشان چه نکات شاخصی وجود دارد؟
موضوعی که عرض می‌کنم برای اکثر پژوهشگران و محققان علوم حوزوی و اسلامی پیش آمده است. کمتر کتابخانهای را می‌توان یافت که غرفه کتب دینی داشته باشد و تألیف یا اصلاحی از آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی در آن موجود نباشد و اگرهم موجود نیست، حتماً پیشتر به امانت گرفته شده است! از نظر اصالت خانوادگی، چندین نسل از پدران ایشان به مدت 200 سال، جزو واعظان و اساتید بزرگ منطقه خراسان بودند و قبل از تولد این عالم بزرگ، از رهبران مذهبی مردم و مبارزان نهضت‌های ملی و مردمی به شمار می‌آمدند؛ ازجمله پدر ایشان، حاج شیخ مهدی واعظ‌زاده خراسانی که استاد اعظم علوم تفسیری در مشهد، نجف و قم بودند. سطح علمی ایشان را از جایی می‌توان درک کرد که بدانیم آیت‌الله واعظ‌زاده دوران طلبگی و فراگیری علوم حوزوی را در محضر سه مرجع بزرگ دوران ما یعنی حضرت امام خمینی، علامه طباطبایی و آیت‌الله بروجری گذرانده بود و تقریباً همه مراجع عالی‌قدر امروز از جمله حضرات آیات مکارم شیرازی، نوری همدانی، موسوی اردبیلی، سیستانی، سبحانی، جزایری و امام موسی صدر نیز یا دوست نزدیک ایشان و یا در حجره با وی هم‌مباحثه بوده‌اند. آیت‌الله واعظ‌زاده تمام عمر خود را در تفسیر قرآن، فقه، فقه‌الحدیث، تاریخ تفسیر، تاریخ حدیث، تاریخ علوم عقلی، تاریخ فقه، قواعد فقه، تاریخ علوم اسلامی، تاریخ اسلام و فلسفه و کلام به تدریس و ارشاد دانشجویان صرف کرد و سال‌ها به عنوان استاد تمام‌وقت در دانشگاه‌های مختلفی چون دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه تربیت مدرس و دانشکده الهیات دانشگاه تهران به تربیت دانشجویان جوان پرداخت و تا واپسین ماه‌های عمر خویش به این مهم اشتغال داشت. تألیفات ایشان در حوزه تفسیر، فقه، اصول و تاریخ اسلام از نظر شمارش به تعداد بالغ بر 40 اثر می‌رسد و درمیان آنها، کتابی نظیر «المعجم فی فقه لغة القرآن و سِرّ بلاغته» از نظر جامعیت و ارزش معنایی، شاهکاری در حوزه تفسیر و لغت‌شناسی و از عجایب بی‌رقیب تاریخ علوم اسلامی است. در این کتاب شاهد بررسی دقیق کلمات قرآن از منظر معنایی، تفسیری و بلاغی هستیم که این حجم از کار پژوهشی با این دقت نظر و امانت‌داری، نام آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی را در تاریخ اسلام ماندگار کرده است.
درپی استعفای ایشان از ریاست مجمع تقریب مذاهب اسلامی، برخی حرف و حدیث‌های سیاسی مبنی بر عدم رضایت ایشان از فعالیت مجمع به گوش می‌رسید. چنین موضوعی چقدر صحت دارد؟
قبل از پاسخ به این سؤال، ذکر یک نکته خالی از لطف نیست. شخصیت آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی اگرچه با سخنرانی‌ها و تألیفات سیاسی و تقریبی ایشان در کنگره‌ها و اجلاسیه‌های بین‌المللی شناخته می‌شود، اما منش رفتاری ایشان زوایای کمتر شناخته شده‌ای هم دارد؛ زوایایی که بیشتر به یک استاد اخلاق و عرفان شباهت دارد تا به یک شخصیت سیاسی. تمام وجوه اخلاقی ایشان اعم از سیره علمی، سیره سیاسی و حتی سیره تقریبی آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی درخدمت تعالی اخلاقی ایشان قرار داشت. هیچ‌گاه فراموش نمی‌کنم که ایشان قبل از سخنرانی‌های سیاسی یا دیدارهای رسمی با رهبران مذاهب اسلامی، وضو می‌گرفتند و با نیت قربه‌الی‌الله و همچون یک فعالیت عبادی-فردی به انجام امور می‌پرداختند. آیت‌الله واعظ‌زاده یک عالم ربانی بود که خدامحوری و حضور در محضر الهی در تک‌تک وجنات و رفتارهای ایشان نقش اصلی را ایفا می‌کرد. از زمان تأسیس مجمع در سال 1369 تا زمان ارتحال ایشان، حتی یک تصمیم تقریبی بدون مشورت با ایشان گرفته نشد. تمامی اعضای شورای‌عالی با رغبت و شوق از آیت‌الله واعظ‌زاده مساعدت فکری می‌گرفتند و اصلاً این‌گونه نبود که ایشان بنا به دلخوری و اختلاف نظر از حوزه مدیریتی مجمع تقریب مذاهب فاصله بگیرند. بنده به صراحت عرض می‌کنم که ایشان در طول سال‌های پس از دبیری، نه تنها درحاشیه قرار نگرفتند، بلکه در متن تمام تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات مجمع بودند، چرا که اساساً اکثر اعضای شورای‌عالی از دوستان نزدیک یا شاگردان ایشان هستند. مجمع تقریب مذاهب اسلامی همواره ایمان به خدا را سرلوحه رویه خود قرار داده است و بر همین اساس، رهبران فِرَق اسلامی دور یک پرچم گردهم می‌آیند و این هم‌گرایی اسلامی، میراث ماندگار آیت‌الله واعظ‌زاده خراسانی است.
(مرتضی محمدپور/ نشریه حرم، ش627، آذر 1397)