این کتاب از سخن ناشر، معرفی پژوهش، چهار فصل با عناوین مروری بر تاریخ سیاسی و فرهنگی بغداد، مکتب حدیثی بغداد در گذر تاریخ، مبنای مکتب حدیثی بغداد، روش‌­شناسی مکتب حدیثی بغداد تشکیل شده است.

این کتاب پژوهشی است که برای آشنایی با خط مشی فکری حاکم بر قلمرو و اندیشه­‌های حدیثی شیعه در بغداد، در فاصله زمانی سده دوم تا نیمه سده پنجم هجری، انجام یافته است. این مکتب حدیثی به سبب گرایش‌­های عقلانی و هم زمانی آن با دوره طلایی اسلام و به ویژه برتری فرهنگی و سیاسی حکومت شیعی مذهب آل بویه و حضور برجسته­ترین دانشمندان جهان تشیع به نمایندگی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، از اهمیت به سزایی برخودار است.

نویسنده در این اثر ضمن مروری اجمالی بر شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی بغداد، مبانی و ویژگی­‌های و روش های فقه الحدیثی و نقد الحدیثی مکتب بغداد و اندیشه­های بزرگان این مکتب را به دقت کاویده است.

به طور کلی می توان گفت بارزترین ویژگی‌های مکتب بغداد که آن را از دیگر مکتب­‌های حدیثی جدا می کند عبارت از: عقل­‌گرایی، عدم حجیت خبر واحد؛ استفاده گسترده از اجماع، پایه‌­گذاری دانش‌­های حدیث شناختی و طرح مباحث اصول و اجتهادی.

نویسنده در بخشی از عنوان «معرفی پژوهش» آورده است:

شناخت و تحلیل مکاتب حدیثی، یکی از مباحث مهم در تاریخ تلاش‌­های حدیث‌شناختی و ادوار فقه و اجتهاد به شمار می­‌رود.

مقصود از مکتب یا مدرسه حدیثی، دیدگاه­‌های خاص و خط­‌مشی فکری حاکم بر یک حوزه حدیثی است که در طی تاریخ با مرکزیت برخی مناطق حاکم همراه بوده است. حضور اندیشمندان برجسته، تضارب آراء و نظریات، حوادث تاریخی و غیره، نقش به سزایی در تکوین و رشد یک مکتب را ایفا می­‌کند.

طالعه مبانی و ویژگی­‌های مکتب حدیثی ما را در بررسی نظریه‌­های دانشوران یاری خواهد رساند و پیوندهای نادیده مسلمانان نطریه و محیط را آشکار می سازد؛ زیرا بسیاری از نطریه­‌های علمی بنا بر مقتضیای زمان و مکان شکل گرفته است و از این رو آشنایی با جریان‌های فکری و اجتماعی زمینه فهم و درک عمیق‌­تر نطریه و چگونگی شکل‌­گیری آنها را فراهم می‌­آورد.

در این مکتب بغداد از مهم ترین مراکز علمی است که در سده‌های اولیه، در رشد و توسعه علوم حدیث مؤثر بوده و مبانی و ویژگی­های آن با دیگر مکاتب حدیثی به ویژه مکتب قم تفاوت داشته است.

این مکتب در قرن دوم با تأسیس شهر بغداد به منصه ظهور رسید و اوج فعالیت آن در نیمه قرن پنجم هجری در عصر طلایی تاریخ فرهنگ اسلام؛ با حضور اندیشمندان برجسته و اثرگذار جهان تشیع، هچون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نمودار گشت. سرانجام در 448 هجری قمری در پی سقوط دولت آل بویه؛ با هجوم برخی گروه­های اهل سنت به خانه و کتابخانه شیخ طوسی و در نتجه مهاجرت شیخ به نجف اشرف، مرکزیت علمی بغداد از میان رفت و هرگز نتوانست شکوه و عظمت خود را دیگر باز یابد.

ضرورت اهمیت و اهداف تحقیق

بررسی تاریخ حدیث و فهم چگونگی تطور و تحول آن، همواره به چند مرکز ثقل اصلی می­خوریم که نقش اساسی در شکل­گیری جریان­های مختلف حدیثی داشته است.

یکی از این مراکز ثقل، بغداد است که در مدرسه حدیثی بغداد در آن تکوین یافته، رشد و توسعه پیدا کرده و موجب پیدار شدن نگرشی نوین در این عرصه گشته است.

همچنین این مکتب شخصیت های برجسته­ای را پرورده است که هر یک به نوبه خود در گستره زمانی معینی بر حوزه فکر و اندیشه اسلامی تأثیر شگرفی برجای نهاده‌­اند.

اما با وجود اهمیت این مدرسه علمی، متأسفانه ابعاد و جوانب آن به شایستگی کاویده نشده و آنجا که پژوهنده بررسی کرده، جز آثاری درخصوص احوال برخی از شخصیت­های علمی شیعی این ناحیه نگاشته معتبر و جامعی در تحلیلی آرای و اندیشه­های حدیثی آنان به رشته تحریر در نیامده است.

 از این رو ضرورت تحقیق به منظور دستیابی ژرف­گرا و فراگیر در خصوص مکتب مزبور احساس می شود.

روش تحقیق و پژوهش

روش تحقیق در این کتاب چنین بوده که ابتدا محدثان بغداد شناسایی شده­اند، سپس تقریبا تمام آثار موجود محدثان مکتب بغداد ـ اعم از حدیثی و غیر حدیثی ـ مطالعه گردیده و یادداشت های از آن فراهم آمده، سپس این یادداشت ها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و همچنین مطالعات تاریخی نسر از نظر دور نمانده است و به طور کلی می­توان گفت شیوه تحقیق در این اثر، روش کتابخانه­ای و اسنادی بوده و با توحه به صبقه تاریخی پژوهش و ضرورت بررسی و کاوش در آثار اندیشمندان بغداد و تحلیل رویکرهای آنان به علوم حدیث؛ از روش تاریخ بر تحلیل متون استفاده شده است.

ساختار پژوهش

این پژوهش در شش فصل سامان یافته است:

فصل اول به اجمال به شرایط سیاسی فرهنگی و مذهبی بغداد را بررسی می کند؛ فصل دوم به معرفی مکتب تاریخی بغداد می‌پردازد و عناصر مؤثر در شکل گیری و گسترش این مکتب را بیان می­‌کند.

فصل سوم ضمن ارائه فهرستی از محدثان مکتب بغداد به معرفی اجمالی مشاهیر آن و آثار حدیثی بر جای مانده از آنان می­‌پردازد.

فصل چهارم که مهم­ترین مبانی مکتب حدیثی بغداد را برسی و تحلیل کرده و نقش این مبانی را در نحوه تعامل بغدادیان با احادیث تبیین می­‌کند.

فصل پنجم روش مکتب بغداد را در شرح و فهم حدیث، روش شیوه نقد سندی را محتوایی روایات نشان می­‌دهد.

واپسین فصل نیز ویژگی های مکتب بغداد را در قالب رویکردهای فقهی و کلامی مورد کاوش قرار داده است؛ مطالعه روابط عالمان شیعه با اهل سنت و ارتباط مکتب بغداد با دیگر مکاتب حدیثی نیز در همین فصل بیان شده استو سرانجام این پژوهش با جمع بندی مطالب و بیان نتایج پایان می­‌رسد.

کتاب مکتب «حدیثی بغداد(از قرن دوم تانمیه قرن پنجم هجری)» با شمارگان 1000 نسخه، در 365 صفحه، به قمیت 14هزار و 500 تومان تومان از سوی بنیاد پژوهش­‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است./998/پ202/ق