دکتر مهدی عاشوری استادیار فلسفه علم مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در سومین نشست اساتید منتخب علوم انسانی اسلامی با عنوان فلسفه اسلامی و علوم انسانی اسلامی که به همت دبیرخانه دائمی کنگره علوم انسانی اسلامی و با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد، به تبیین «نقش علّی نفس در تعین حیثیت طبیعی پدیدههای اجتماعی» پرداخت.
وی عنوان کرد: یکی از مسائل مهم در فلسفه علوم اجتماعی توضیح رابطه دو رویکرد «تبیینگرایی» و «تفسیرگرایی» در فهم پدیدههای اجتماعی است که در پرتوی تمایز میان علت و دلیل بیان می شود و بر اساس آن تبیین یک پدیده اجتماعی توضیح چرایی وقوع آن رویداد بر اساس علل وقوع است، اما در تفسیر هدف فهم عمیق یک کنش اجتماعی بر اساس دلایل و قصد کنشگر است.
عاشوری تصریح کرد: از دیدگاه متفکران معاصر نوصدرایی درباره تمایز علیت طبیعی و علیت الهی، نشان داده میشود که تمام پدیده های عالم طبیعت، دچار تعین ناقص هستند و بستار علّی در رابطه علّی میان اشیاء طبیعی وجود ندارد به همین خاطر در تبیین پدیده های طبیعی به طور عام و حیثیت طبیعی پدیدههای اجتماعی به طور خاص نمیتوان به علل مادی تمسک جست.
وی افزود: یکی از تمایزات مطرح در فلسفه علوم اجتماعی تفکیک «دلیل» از «علت» است. بر اساس این نگاه در کنش‌های انسانی عناصر غیرقابل تحویلی وجود دارد و آنچه باعث انگیزش و انتخاب و قصد میشود «دلایل» هستند، به همین خاطر در تبیین پدیدههای انسان باید «دلایل» بررسی شوند.
عاشوری با بیان اینکه در نگاه فوق «تبیین» هدف اصلی و اصلی‌ترین الگوی روشی علوم است ادامه داد: باید در شناخت پدیده‌ها به صورت علمی، چرایی آن پدیده توضیح داده شود. تلاش انسان برای شناسایی جهان طبیعت و اعتماد به علوم تجربی، مبتنی بر فرض شناسایی قانون‌مندی‌ها و قوانین موجود در طبیعت است. دیدگاه متعارف در باب علوم این است که نظریه‌ها و مدل‌های علمی که دانشمندان و پژوهشگران بکارمی‌گیرند، تلاشی برای شناخت «قوانین طبیعت» است.
وی بیان کرد: دیدگاه‌های رقیب در باب «قوانین طبیعت» که در نگاه ما به «تبیین علمی» مؤثر است را در سه دسته می‌توان قرار داد، دیدگاه‌های «ضرورت‌گرا» که اصولی ضروری را می‌پذیرند، دیدگاه‌های «انتظام» که معتقدند در طبیعت تنها یکنواختی‌ها وجود دارد و دیدگاه‌های «حذف‌گرایانه» که منکر وجود یا شناخت قوانین در طبیعت هستند. مسئله اساسی این است که قوانین طبیعت، در رخ‌دادن پدیدههای طبیعی چه نقشی دارند؟ و آیا امور طبیعی می‌توانند وقوع پدیده‌ها را «متعین» کنند؟
عاشوری با اشاره به موضوع جهان طبیعت و تعین پدیدههای طبیعی گفت: هر چند ضرورت علّی، مقبول دیدگاه‌های متعارف در فلسفه اسلامی است، اما باید این مسئله را بررسی کرد که پدیدههای طبیعی را چه علتی متعین می‌کند و آیا علت طبیعی بالضروره سبب تحقق یک رخداد در جهان طبیعت هست یا خیر؟
وی اظهار کرد: ملاصدرا دو مفهموم برای علت ذکر می‌کند، علت در معنای عامِ چیزی است که معلول به آن وابسته است و در صورت عدم علت، معلول نیز موجود نخواهد شد ولی علت حقیقی شیء که معنای خاص میشود، مباین با شیء نیست و مرتبه بالاتر همان وجود است که وجودبخش شیء مادون است.
عاشوری خاطرنشان کرد: بر اساس دیدگاه فوق و در بحث رابطه «علیت» و «حرکت»، اموری که در عرف، علت یک شیء نامیده میشود مانند نسبت بنّا با یک ساختمان، علل بالعرض هستند یعنی حرکت را ایجاد می‌کنند که وجودی بسیار ضعیف دارند و این علل مدخلیتی در علت تامه ندارند.
وی ابراز کرد: در چارچوب فلسفه اسلامی، نفوس انسانی مجرد هستند و به عالمی بالاتر از عالم طبیعت تعلق دارند. این فرضیه از دیدگاه نوصدرایی قابل بررسی است که آیا نفوس انسانی به عنوان «عوامل فراطبیعی» در طبیعت «نقش علّی ایجادی» و «تعین‌بخش» داشته باشند.
عاشوری گفت: با انتخاب دیدگاه نوصدرایی درباره علیت، می‌توان مدعی شد که در کنش‌های انسانی و صدور فعل ارادی، تنها امور طبیعی مانند علل زیستی و اجتماعی متعین‌کننده فعل نیستند و توضیح علّی رفتارهای انسانی کافی نیست.