دکتر مرتضی انفرادی، پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در مصاحبه با نشریه حرم، تصریح کرد: بدون تردید هجرت امام رضا (علیه‌السلام) به خراسان سرآغاز حرکتی عظیم در تاریخ اسلام و به ویژه تشیع در این ناحیه محسوب می شود. متن این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
- استقبال مردم طوس از امام هنگام ورود به این شهر چگونه بود؟
با گذشت بیش از یک قرن از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و با توجه به اینکه ایرانیان تا دوره امام رضا (علیه‌السلام) افتخار میزبانی هیچ یک از افراد خاندان اهل بیت نداشته‌اند؛ اما در تمامی شهرها استقبال باشکوهی (علی رغم خواسته مامون) از ایشان داشتند؛ چنانکه در تاریخ، استقبال نیشابوریان ماندگار شده است. طوس نیز که در آن زمان به قسمت‌های مانند نوغان، طابران، سناباد و ... اطلاق می شده است از این قاعده مستثنی نبوده است.
- توقف امام در طوس چند روز بوده است و طوس چندمین توقفگاه امام بوده است؟
درباره تعیین دقیق زمان ورود یا توقف ایشان در شهرهایی که در مسیر هجرت قرار گرفته است اختلاف نظرهایی در میان محققان وجود دارد زیرا در بسیاری از منابع گزارش دقیقی از زمان ورود و میزان توقف در منابع ثبت نشده است و منابع با عباراتی کلی و مبهم مانند (مدتی) و (زمانی) و ... به حضور امام اشاره نموده اند. به همین دلیل تعیین یا گمانه زنی در این موضوع مبنای علمی نخواهد داشت از این رو بیان روزهایی مثل بیست و پنجم جمادی الاول یا سه جمادی الاخر و یا تاریخهایی از این دست تنها بر مبنای فرضیاتی است که بر اساس مسافت میان منازل، کاروانسراها، مشخص کردن برخی از فصل های سال در منابع، و ... مطرح شده است.
اما با عنایت به منابع تاریخی، ورود امام رضا به شهر طوس پس ازنیشابور و ده سرخ بوده است و با توجه به موقعیت مکانی شهر طوس، این منزلگاه جزء آخرین توقف گاههای حضرت در مسیر هجرت بوده است چون بعد از طوس، سرخس و سپس مرو بوده است که پایان سفر ایشان به شمار می رود.
- هویت اجتماعی شیعیان ایران در بدو ورود امام چگونه بود؟
هویت اجتماعی ویژگی ها و خصوصیاتی است که یک جامعه را از جوامع دیگر جدا و متمایز می کند از این منظر ایرانیان دارای هویت اجتماعی خاصی بوده اند چرا که در آن زمان ایرانیان تمدنی بودند که از نظر اعتقادی مشرک نبودند و یکتاپرستی را سرلوحه زندگی خود داشتند از سوی دیگر روحیه ظلم ستیزی و حق خواهی از دیگر ویژگی هایی بود که موجب شد آنان اسلام را به سرعت بپذیرند و ابراز محبت به اهل بیت پیامبر نیز از همین مسلئه ناشی می شود.
- تأثیر حضور امام در خراسان، چه بود؟
حضور امام در ایران و به خصوص در خراسان از منظرهای مختلف تاثیر گذار بود که می‌توان آنها را در چند حوزه بررسی کرد:
الف) حوزه اعتقادی:
امام رضا(علیه‌السلام) در طول مسیر هجرت تلاش برای معرفی اسلام ناب و به ویژه تشیع را در دستور کار خود قرار داد چنانکه در شهر نیشابور حدیث گهربار سلسله الذهب را بیان فرمودند که در ضمن آن مباحث امامت، نبوت و توحید را گوشزد کردند.
ب) حوزه علمی:
تأثیر شخصیت علمی حضرت رضا(علیه‌السلام) در زمان حضور ایشان و سپس حرم مطهر ایشان در طوس باعث جلب توجه بسیاری از دانشمندان، فقها در این نقطه از جهان اسلام شد. پیدایش مراکز مهم علمی، کتابخانه ها، حوزه های علمیه از دیگر تاثیرات ایشان بود. در این زمینه باقی ماندن آثار رضوی اعم از احادیث، روایات، عقاید، اخلاق، مباحث فلسفی وکلامی از مهمترین گنجینه های علمی است که به یادگار مانده است.
ج) حوزه اجتماعی:
با ورود امام رضا(علیه‌السلام) به خراسان کم کم تمرکز شیعه از مدینه به این ناحیه منتقل گشت تا جایی که بسیاری از شهرهای خراسان قدیم، به مراکز علمی مهم تشیع تبدیل شد از سوی دیگر فرزندان اهل بیت علیهم السلام با محور قرار دادن شخصیت امام رضا علیه السلام به ایران مهاجرت کردند که مهمترین ایشان سفر حضرت معصومه و شاهچراغ به ایران است این مسئله پیامدهای دیگری را نیز از نظر سیاسی به دنبال داشت که بسیاری از قیامهای علویان در ایران شکل گرفت.
د) حوزه فرهنگی:
تاثیرات حضور امام رضا(علیه‌السلام) بر فرهنگ مردم این قسمت نیز سایه افکنده بود ساخت بناهایی الهام گرفته از اسلام ناب مانند بنای مساجد، حوزه های علمیه و محوریت فرهنگ تشیع از موضوعاتی است که رابطه مستقیم با حضور امام و حرم مطهر ایشان دارد این مسئله حتی در ابنیه تاریخی به جا مانده از مسیر امام رضا علیه السلام به وضوح قابل مشاهده است که حاکی از وجود علاقه مردم این سرزمین به خاندان پیامبر ص است و همین موضوع کمک شایانی به گسترش تشیع در ایران نموده است.
ه) تاثیر سیاسی:
از مهمترین پیامدهای حضور امام در خراسان از نظر سیاسی می توان به پیدایش قیام‌ها، نهضت‌ها و جنبش‌های شیعی اشاره کرد زیرا همانطور که ذکر شده حضور خویشان و خاندان اهل بیت در ایران باعث شده بود که این ناحیه از جهان اسلام به پایگاه محبان خاندان و اهل بیت پیامبر تبدیل شود و این موضوع زمینه آزادی عمل نسبی را برای علویان و به ویژه سادات فراهم کرد.
و) تأثیر اقتصادی:
با حضور امام رضا(علیه‌السلام) در خراسان این منطقه کانون توجه بسیاری از افراد قرار گرفت این مسئله باعث تمرکز جمعیت در این منطقه شد که خود به خود به رونق بازارها کمک شایانی کرد از سوی دیگر بسیاری از عاشقان خاندان پیامبر با وقف اموال خود باعث تاسیس فضاهای زیارتی و عبادی و در نتیجه زمینه ساز آبادی و آبادانی شدند.
این مطالب گوشه‌ای از برکات حضور امام و حرم مطهر ایشان در طوس است که به خوبی در احادیث از این منطقه با عنوان قطعه ای از بهشت یاد شده است چنانکه امام جواد علیه السلام می فرمایند: إن بين جبلي طوس قبضة قبضت من الجنه.
منابع جهت مطالعه بیشتر:
- عیون اخبارالرضا (علیه‌السلام) (شیخ صدوق)
- من لایحضره الفقیه (شیخ صدوق)
- همگام با امام رضا(علیه‌السلام) از مدینه تا مرو (جلیل عرفان منش)
- مسند الامام الرضا(علیه‌السلام) (عزیزالله عطاردی قوچانی)
- دایره المعارف آستان قدس(بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی)
- قدمگاهای امام رضا(علیه‌السلام) (رضا نقدی)
- امام علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) منادی توحید و امامت (محمد جواد معینی – احمد ترابی)
تنظیم مصاحبه: آزیتا ذکاء