به گزارش اداره روابط عمومی و بین الملل بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مؤدب، استاد دانشگاه قم، شامگاه چهارشنبه، ۱۴ آبان‌ماه در نشست علمی مجازی «اسناد متصل کتاب عیون اخبار الرضا(ع)» که به همت دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: کتاب عیون انصافاً از منابع روایی و ارزشمندی است که دارای روایات معتبر غالباً دست اول درباره امام رضا و از امام رضا(ع) است و مؤلف آن هم یکی از صاحبان کتب اربعه یعنی شیخ صدوق است.
وی با بیان اینکه امروز یکی از شاخص‌های مهم کتب حدیثی اتصال روایات به معصومین(ع) است افزود: قریب به اتفاق روایات این اثر متصل است؛ البته شیخ صدوق عمدتاً تلاش کرده تا روایات بیان شده در آثارش متصل باشد ولی سماع بی‌واسطه و انجام سفرهای متعدد برای دریافت مستقیم حدیث از مشایخ اصلی از جمله ویژگی‌های عیون صدوق است و حقیقتاً هدیه ویژه صدوق به آستان قدس حضرت رضا(ع) است و زحمات بی‌بدیلی متحمل شده است.
مؤدب با بیان اینکه شیخ صدوق ضمن توجه به اعتبار حدیث سعی کرده است تا واسطه‌های آن را هم کمتر کند و حتی به شهرهای دوردست سفر می‌‌کرده تا خودش روایت را بشنود، اظهار کرد: در دوره امام رضا کتب زیادی با عنوان عیون یعنی چشمه‌ها نوشته شد و عیون صدوق یکی از کتب ارزشمند است که روایات آن در مورد امام رضا و از ایشان به صورت گزینشی جمع شده است.
نبوغ صدوق در گردآوری اخبار
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه صدوق در گردآوری اخبار نبوغ خاصی داشته است، اظهار کرد: صدوق از مصادر مهمی هم در گردآوری روایات استفاده کرده که از شاخصه‌های اعتبار کتب همین اعتبار مصادر است؛ وی از ریان بن صلت، علی بن ابراهیم و صحیفة الرضا و ... بهره برده یعنی مصادر گرانقدری مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. روایت فقهی، اخلاقی و تفسیری و ... در این کتاب دارای سندهای متصل است.
مؤدب با اشاره به تعریف متصل افزود: شهیدثانی در تعریف متصل گفته است که حدیث متصل آن است که اسناد آن از راوی که آغاز می‌شود به معصوم می‌رسد که متصل مطلق است و اگر به غیرمعصوم برسد متصل نسبی خواهد بود و هر راوی از دیگری از طریق سماع روایت را اخذ کرده است؛ اگر اتصال تا معصوم وجود داشته باشد و فراگیر همه طبقات باشد با مسند هم معنا شده و متصل مطلق گفته می‌شود گرچه متصل مطلق را ممتاز بر مسند می‌دانند زیرا در آن سماع شرط است.
اکثر روایات عیون متصل مطلق است
استاد دانشگاه قم با اشاره به نرم‌افزار اسناد صدوق با بیان اینکه روایات ۱۶۲۴ عدد با لحاظ تعدد طریق است و برخی بیش از ۹۶۰ روایت ذکر کرده‌اند، گفت: بیش از ۱۵۰۰ روایت از مجموع(۱۶۲۴) متصل مطلق است یعنی از صدوق تا معصوم اتصال دارد ولی حدود صد عدد مرفوع، موقوف و ... است. از نظر متاخرین بالای ۳۰۰ مورد سند متصل صحیح دارد که امتیاز بالای این اثر را می‌رساند یعنی راویان امامی و معتبر هستند. همچنین طریق این روایات در اغلب موارد طریق سماع است مثلاً در باب مولد الرضا روایت بیان شده «حدثنا محمدبن ابراهیم بن اسحاق طالقانی قال حدثنی الحسن بن علی بن زکریا قال حدثنی ابوعبدالله محمدبن خلیلان قال حدثنی عن ابیه ... قال سمعت جماعة من اهل مدینه یقولون ولد الرضا بالمدینه یوم الخمس.
وی با بیان اینکه صدوق روایات را از مشایخ بزرگ خود مانند محمد بن عطار و ...و همین طور مشایخ او از مشایخشان شنیده است لذا ارزش زیادی دارد، افزود: صدوق بالای ۳۰۰ روایت ذکر کرده که به امام رضا(ع) می‌رسد یعنی حتی روایات منقول از امام رضا(ع) را کاملاً متصل نقل کرده است؛ بنابراین اتصال و سنددهی از امتیازات عالمان شیعه است و کلینی هم توجه ویژه به بحث سند داشته است.
مودب با اشاره به روایت سلسلة الذهب، اظهار کرد: صدوق ۴ روایت از این روایت نقل کرده است که همه مسند است و قید و انا من شروطها در همین روایت چهارم بیان شده است؛ صدوق بر ذکر سند در این روایت اهتمام ویژه داشته است البته صدوق در من لایحضر هم روایات مسند زیادی دارد گرچه برخی روایات را باید از طریق مشیخه آن به دست آورد گرچه اغلب متصل است ولی در عیون در متن روایت، سند ذکر شده است.
فرق بین امت و عترت
مؤدب اضافه کرد: در باب ذکر مجلس الرضا و المامون فی الفرق بین العترت و الامه در صفحه ۲۲۲، روایت تا ریان صلت نقل و به امام رضا ختم می‌شود؛ براساس آن، مامون از معنای آیه «ثم اورثنا الکتاب الذیم اصطفینا» سؤال می‌پرسد و علای عراق مراد از افراد برگزیده را امت می‌دانند ولی امام رضا(ع) می‌فرماید من قبول ندارم بلکه مراد خدا العترة الطاهره است و بعد روایت ثقلین را می‌آورد و چندین آیه از قرآن را هم مورد استشهاد قرار می‌دهد همچنین نام ائمه را می‌آورد؛ این از روایات کم نظیر در فرق بین عترت و امت است؛ سند این روایت، هم متصل و هم مسند و هم صحیح است. تک تک راویان آن امامی و ثقه هستند و سند علاوه بر اتصال از صحت هم برخوردار است.
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به باب ۳۵ عیون که تصریح بر نامه ائمه(ع) دارد، تصریح کرد: این روایت از روایات مهم عیون است و امام رضا نام ائمه را برده است؛ طریق و اتصال اسناد احادیث بیان شده در این باب نشان‌دهنده منزلت و جایگاه مهم صدوق و روایات بیان شده از سوی ایشان است. در مجموع، در کتاب گرانقدر عیون با ملاحظه در اسناد به خوبی در می‌یابیم صدوق روایاتی را که مورد بحث قرار داده تلاش کرده تا متصل باشد و از آمار ۹۶۷ روایت بدون تکرار، بالای ۹۰ درصد آنها متصل مطلق هستند که روایات فرق بین عترت و امة و نام ائمه و سلسلة الذهب از جمله آن‌هاست.
وی بیان کرد: این کتاب حتی از جهت اتصال راویان و طبقات بسیار ارزشمند است حتی صدوق تلاش کرده ضمن اتصال طرق کمتر باشد و صدوق به جای اینکه از مشایخ خود نقل کند چون دسترسی به مشایخِ مشایخ خود داشته از آنها نقل کرده تا از تعدد طرق کمتر و از اتصال برخوردار باشد. همچنین حجم قابل توجهی از روایات از جهت سندی، در نظر متاخرین سندهای صحیحی هم دارند که ارزش روایات را بیشتر می‌کند؛ البته اصطلاحات صحیح و ... در نزد متاخرین تولید شده و در دوره صدوق و کلینی رواج نداشته است.
تحقیق بیشتر پیرامون عیون
وی در توصیه به محققان علاقه‌مند، اضافه کرد: در کتاب عیون خوب است بسامد مشایخ مورد مطالعه و تحقیق طلاب و دانشجویان قرار بگیرد؛ یعنی مشایخ به دست آید و تعداد و موضوعات آن و طریق سماع و اجازه آن شناسایی و طبقات عیون، بررسی و تحلیل شوند و در این صورت زحمات ویژه صدوق هم روشن‌تر خواهد شد زیرا ما گاهی یک روایت را می‌خوانیم ولی از طبقات و ارزش راویان غافل هستیم و این نوع تحقیقات می‌تواند این کار را بیشتر نمایان کند.
وی تأکید کرد: در مورد عیون مجموعه علمی کامل‌تری می‌تواند فراهم شود؛ البته شرح و مقالات و ترجمه‌های کارشده ارزشمند است ولی باید اهتمام ویژه داشته باشیم و بیشتر مطالعه کنیم و بیشتر به مردم شناسانده شود و به عنوان دبیر مجله حدیث‌پژوهی آمادگی داریم مقالاتی را با مشارکت شما منتشر کنیم.