زمینه بروز علم خاندان وحی، از دوران کدام یکی از ائمه اطهار(ع) آغاز شده است؟
زمینه بروز علم خاندان وحی، از دوران امام باقر(ع) آغاز شد و در دوران امام رضا(ع) نیز به اوج خود رسید. در نگاه کلی می توان گفت در دوران چهار امام (حضرت علی، امام باقر، امام صادق و امام رضا (علیهم السلام)) زمینه برای گسترش دانش و تمدن اسلامی فراهم شد اما دوران امام رضا(ع) مصادف بود با اوج اقتدار خلفای عباسی و دوران خلافت مأمون نیز با دعوت از اندیشمندان و علمای مختلف با تخصص های گوناگون از اقصی نقاط قلمرو تحت سیطره خلافت عباسی همزمان بود، در این دوران از نظر تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شرایطی رقم خورد که اندیشمندان اسلامی با کتب ترجمه شده از فرهنگ‌ها، مکاتب، نحله‌های فکری و زبان‌های دیگر مانند یونانی و هندی آشنا و آنها را مورد نقد و بررسی قرار دادند، در نتیجه این موضوع به توسعه و گسترش مباحث علمی در آن زمان کمک شایانی کرد.
این شرایط زمینه‌ساز چه مباحثی بود؟
این شرایط زمینه ساز تألیف کتابهای مختلف در موضوعات متعدد و عاملی برای اوج گیری مباحث علمی شده بود، در آن زمان در جای جای حکومت عباسی حلقه‌های علمی و جلسات تخصصی برگزار می‌شد که این محافل گرچه مقدمه حرکت عظیم علمی در تاریخ مسلمانان بود اما از سویی دغدغه‌ای برای زمامداران آیین زلال اسلامی نیز به شمار می‌رفت و زمینه‌ای برای ورود عقاید انحرافی به جامعه علمی اسلامی نیز محسوب می‌شد؛ این مسأله رسالت خطیر راهنمایی امت را برای عالم آل محمد (ص) به صورت آشکارا رقم می‌زد و حضرت نیز با علم الهی خویش به تبیین آموزه‌های اسلامی پرداختند.
لطفا به نقش امام رضا(ع) در مسیر تمدن و گسترش علوم اسلامی نیز اشاره‌ای بفرمایید.
امام رضا(ع) با بهره‌گیری از فرصت فرهنگی ، علمی، سیاسی و اجتماعی پیش آمده، اقدامات تأثیرگذار زیادی (اعم از تربیت شاگرد، کتابهای منسوب به ایشان، احادیث و روایات فراوان، حضور در محافل علمی و مناظرات و...) در مسیر تمدن و علوم اسلامی انجام دادند. یکی از حوزه‌های علمی مورد توجه امام رضا(ع) که مناظرات قابل توجهی در این بخش دارند مباحث توحیدی و خداشناسی و رشته‌های علوم پایه است. مناظرات امام رضا(ع) با دانشمندان آن زمان بیانگر افزایش رشد علمی و گسترش رشته‌های مختلف علمی در آن دوره است، از همین رو اساس علم‌گرایی در عصر امام رضا(ع) افزایش یافت و به همین جهت امام رضا(ع) نیز در این حوزه با جدیت وارد شدند. امام رضا(ع) به این دلیل عالم آل محمد(ص) لقب گرفتند که به لحاظ علمی رویکرد جدی نسبت به پالایش افکار و اندیشه‌های جامعه آن زمان داشتند. نجات جامعه از انحرافات فکری و پایه‌گذاری زیرساخت‌های اصلی و اساسی تمدن اسلامی از اساسی‌ترین فعالیت‌هایی است که به جرأت می‌توان گفت در رشد و شکوفایی تمدن اسلامی در قرن چهارم و پنجم هجری موثر بوده و در واقع شکوفایی علمی آن زمان و پس از آن مدیون تلاش‌های تاثیرگذار امام رضا(ع) است.
تمام تلاش امام رضا(ع) در گفتگوها و مناظرات حول این محور بود که جامعه را به سمت عقلانیت هدایت کند. توجه امام رضا(ع) به گسترش تمدن عقلانی منجر به زدودن اندیشه‌های الحادی و انحرافی شد که به خاطر فضای باز فکری آن زمان در صدد تاثیرگذاری بر جامعه اسلامی بودند از همین رو می‌بینیم اندیشه‌های امام رضا(ع) موجب پالایش افکار و اندیشه‌های جامعه شد و پس از آن رشد علمی جامعه رو به فزونی گذاشت.
نقش بی بدیل امام رضا(ع) در ایجاد، گسترش، شكوفایی و بالندگی تمدن اسلامی از ابعاد مختلف قابل بررسی است، لطفا در این خصوص نیز توضیحاتی بفرمایید.
حوزه‌های دانش و معرفتی امام رضا(ع) از مباحثی است که شخصیت ایشان را متمایز از دیگران می‌سازد، موضوعاتی مانند شاگردپروری، آثار علمی منتسب به امام رضا(ع) که افق‌های تازه‌ای در حوزه‌های مختلف علمی می‌گشاید، احادیث صادر از ایشان در مسائل و امور طبی و بهداشتی، گستره دانش امام در زمینه الهیات به ویژه در حوزه های کلام، فلسفه، تفسیرو علوم قرآنی، حدیث، فقه، اصول، اخلاق، ادیان، کتاب های آسمانی و آشنایی ایشان به سایر زبانها و ارائه نظریات در موضوعات تخصصی از پیدایش زمین گرفته تا بیان فلسفه احکام و... همه و همه مستند به منبع وحی و مطابق عقل است و بر وسعت دامنه معلومات امام دلالت دارد.
این مسائل در زمانی ارائه شده که مباحث علمی بسیار رونق گرفته و در حقیقت گسترش مباحث علمی نه تنها در سرزمین اسلامی بلکه در اقصی نقاط جهان روی داده بود و در جامعه اسلامی نیز اختلافات دیدگاه‌های گسترده در مباحث علمی وجود داشت از این رو حضرت با پیروی از سنت نبوی در بیان احادیث و حتی حضور در مناظرات علمی با سران ادیان و مذاهب دیگر، اساسی‌ترین موضوعات را برای ترویج تمدن اسلامی بیان می‌کردند و از این فرصت به بهترین نحو ممکن استفاده کردند تا تمدن و علوم اسلامی را در دنیا نشر دهند.