فلسفه اصلی نهضت امام حسین(ع)، مبارزه با ظلم و ستم استکبار زمان و مکتب امام حسین(ع) مکتبی برخاسته از شهادت و جانبازی است؛ نهضت عاشورا با نقش‌آفرینی امام سجاد(ع) و حضرت زینب کبری(س) در بیان حقایق واقعه کربلا احیا وزنده شد و امروز اربعین حسینی بر اثرگذاری نهضت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) تداوم بخشیده است. درواقع اربعین فرصت مغتنمی است تا بار دیگر نام «حسین» در دنیا طنین‌انداز شود و الهام‌بخش آزادی خواهان، ظلم‌ستیزان و سربازان جبهه‌های مقاومت اسلامی برای امتداد خط سرخ شهادت باشد. در آستانه اربعین حسینی با علی جان سکندری پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در خصوص مفهوم شناسی اربعین به گفت‌وگو پرداختیم حاصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
جناب سکندری در ابتدا بفرمایید سنت زیارت اربعین توسط چه کسی پایه‌گذاری شد؟
اربعین مطابق نظر شیخ مفید و شیخ طوسی در زمان بازگشت اهل حرم از شام(دمشق) به مدینه است. همچنین وی معتقد است، جابر بن عبدالله انصاری به‌عنوان نخستین زائر حسین بن علی(ع)، یا لااقل از نخستین زائران او، در این روز وارد کربلا شده و زیارت اربعین را بجا آورده است.برخی از مورخین همچون آیتی نیز می‌نویسد: «جابر بن عبدالله انصاری… بیستم ماه صفر، درست چهل روز بعد شهادت امام وارد کربلا شد و سنت زیارت اربعین امام به دست او تأسیس گردید بر این اساس «از همان آغاز که تاریخش معلوم نیست، شیعیان به حرمت آن، زیارت اربعین می‌خوانده‌اند.»
آیا زیارت اربعین تنها به امام حسین(ع) اختصاص دارد؟
باید گفت در متون تاریخی زیارت اربعین منحصر امام حسین (ع) آمده است و هیچ پیشینه‌ای را نمی‌توان برای اربعین و اعمال مربوط به این روز تا پیش از واقعه عاشورا تصدیق کرد و این ویژگی و امتیاز را غالب مورخین، تنها برای حسین بن علی(ع) دانسته‌اند. باید یادآور شد در خصوص علت اهمیت این روز نزد عرف شیعیان، برخی گزارش‌های تاریخی مبنی بر حضور بازماندگان اهل‌بیت حسین(ع) در کربلا در روز اربعین از عوامل توجه خاص ایشان به اربعین است. در برخی منابع تاریخی مانند کتاب« نزهه الزاهد» اسیران شام یعنی بازماندگان شهدای کربلا در چهلمین روز شهادت حسین بن علی به کربلا رسیدند. باید دانست نه‌تنها این مطلب در متون تاریخی پیش‌تر از قرن هفتم هجری نیامده است، با تصریح مورخین پیشین مانند شیخ مفید که بازگشت اسرا را به مدینه دانسته‌اند نیز در تضاد است. باوجود اختلاف در این خصوص، مشکلی پیش نمی‌آید که ما بازگشت اسراء و بازماندگان حادثه کربلا را برای زیارت امام حسن ویارانش از شام بدانیم و یا از مدینه ، باید بپذیریم که مراسم چهلم سوگواری بر مزار شهدای کربلا از سوی کسانی برگزارشده است.چه بعد از چهل روز از شهادت چه یک سال بعد از شهادت.
در روایات کیفیت زیارت اربعین چگونه بیان‌شده است؟
روایات زیادی در کیفیت و کمیت زیارت اربعین امام حسین(ع) آمده است ولی به‌طورکلی می‌توان کیفیت و شرایط خواندن زیارت عاشورا را در سه دسته از روایت بیان کرد؛روایت نخست از امام حسن عسکری (ع) است که فرمودند: علامت‌های مؤمن پنج چیز است: 1-برپایی و خواندن پنجاه‌ویک رکعت نماز در شبانه‌روز (هفده رکعت واجب و سی‌وچهار رکعت نافله)،2- زیارت اربعین، 3-انگشتر به دست راست کردن،4- جبین را در سجده بر خاک گذاشتن، 5-در نماز بسم‌الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.»
در این گزارش به متن خاصی برای زیارت اربعین اشاره نشده و می‌توان این‌طور برداشت کرد که مطلق زیارت به معنای عرفیِ آن، در روز اربعین دارای این ویژگی است که زائر را دارای نشان ایمان می‌کند. خصوصاً با ضمیمه روایات دیگر که زیارت اباعبدالله را مختص به حضور در کربلا ندانسته و بر سلام از راه دورهم زیارت اطلاق کرده‌اند.
روایت دیگر از جابر بن عبدالله انصاری، اولین یا از اولین زائران حسین بن علی در اربعین نقل‌شده است. در این گزارش آمده است که وقتی جابر به غاضریه رسید در آب فرات غسل کرد، پیراهن پاکیزه‌ای پوشید، آنگاه قدری از بوی خوش بر سر و بدن پاشید و پابرهنه روانه شد تا نزد سر حسین ایستاد و سه مرتبه اللّه اکبر گفت. پس افتاد و بی‌هوش شد، چون به هوش آمد می‌گفت: « السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا آلَ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا خِیَرَةَ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا سَادَةَ السَّادَاتِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا لُیُوثَ [عَلَی لُیُوثِ ] الْغَابَاتِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا سُفُنَ النَّجَاةِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنَ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ الْأَنْبِیَاءِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ... »
در روایت سوم که در کتاب‌های معتبر آمده است صفوان از جعفر صادق(ع) نقل می‌کند و می‌گوید: «مولایم امام صادق (ع) درباره زیارت اربعین به من فرمود: هنگامی‌که قسمت قابل‌توجهی از روز برآمده، این زیارت را بخوان السَّلامُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ السَّلامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ السَّلامُ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیِّهِ السَّلامُ عَلَی الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ السَّلامُ عَلَی أَسِیرِ الْکُرُبَاتِ وَ قَتِیلِ الْعَبَرَاتِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ وَلِیُّکَ وَ ابْنُ وَلِیِّکَ وَ صَفِیُّکَ وَ ابْنُ صَفِیِّکَ الْفَائِزُ بِکَرَامَتِکَ أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ اجْتَبَیْتَهُ بِطِیبِ الْوِلادَةِ وَ جَعَلْتَهُ سَیِّدا مِنَ السَّادَةِ وَ،... این همان زیارت معروف اربعین است. متن این زیارت در کتب ادعیه آمده است.
لطفا بفرمایید کارکردهای سیاسی اجتماعی پیاده‌روی اربعین و آثار این گردهمایی در تمدن سازی چیست؟
در روز عاشورا یاران امام حسین(ع) از گروه‌های مختلف بودند ولی همگی آنان یک هدف را دنبال می‌کردند. در پیاده‌روی اربعین شاهدیم که از مسلمان اعم از شیعه و اهل سنت، مسیحی و ... در کنار یکدیگر حضور دارند تا از این طریق و نمایش جهانی پیام و شالوده تمدن نوین اسلام را که همانا عدالت‌خواهی و آزادی است به مردم جهان برسانند. این همایش عاشقانه و عارفانه اربعین تأثیری است که در اثر این بر افکار و اندیشه مسلمین و حتی غیر مسلمین وارد می‌شود.
تحت لوای این اجتماع عظیم شاهد ظلم‌ستیزی، عدالت ورزی و تقوای سیاسی و اجتماعی هستیم. ما در جریان پیاده‌روی اربعین شاهد هستیم که مسلمانان حاضر در این همایش چگونه تلاش می‌کنند تا با همدلی با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و اختلافات را کنار بگذارند.
امسال عاشقان و دلدادگان به اباعبدالله الحسین(ع) به خاطر شرایط کرونایی از توفیق زیارت پیاده‌روی اربعین محروم‌اند.چه توصیه‌ای برای بهره‌مندی هر چه بیشتر از فیوضات معنوی زیارت اربعین در این روزها دارید؟
در سال‌های اخیر، جمعیت حاضر در مراسم سوگواری اربعین در عراق از بزرگ‌ترین اجتماعات مسالمت‌آمیز جهان بوده است. میلیون‌ها نفر در روزهای منتهی به اربعین، مسیر نجف_کربلا را در حدود سه روز، پیاده طی می‌کنند و در موکب‌ها پذیرایی و اسکان داده می‌شوند اغلب زائران غیر عراقی، مسیرِ نجف به کربلا به طول ۸۰ کیلومتر را پیاده، در مدت سه روز در یک راهپیمایی مسالمت‌آمیز طی می‌کنند. دولت ایران در تلاش است تا مراسم اربعین حسینی را به‌طور مشترک با کشور عراق، به‌عنوان میراث معنوی برگزار کنند که امسال به دلیل نامساعد بودن شرایط بهداشتی و ویروس کووید9 مراسم وحدت ملی شیعیان جهان برگزار نمی‌شود. شایسته است، چنان‌که مقام معظم رهبری در بیت خود به سوگواری نشستند، مشتاقان امام حسین (ع) نیز در منازل خویش ضمن برگزاری مراسم اربعین به زیارت از راه دور بپردازند و از برگزاری هرگونه اجتماعی پرهیز کنند چراکه این زیارت از راه دور و در منزل ثواب زیارتی را دارد که در جوار مرقد مطهر سالار شهیدان کربلا خوانده می‌شود.