چرا توصیه‌های فراوانی به زیارت اربعین شده است؟
در قرآن توصیه شده است که مؤمنان ایام‌الله را یادآور شوند تا این روزهای بزرگ الهی فراموش نشود. اربعین در تداوم واقعه کربلا است؛ از این رو برای پاس داشتن روز عاشورا که از بزرگترین ایام الله است در روز اربعین عاشقان حسینی با حرکت امام حسین(ع) تجدید عهد کرده و این تجدید عهد را در بهترین وجه خود یعنی رفتن به زیارت کربلا ابراز می کنند. روز بیستم ماه صفر، اربعین نام دارد، زیرا ۴۰ روز از شهادت امام حسین(ع) و یارانش گذشته است. در این روز به زیارت اربعین سفارش شده و اهمیت آن تا جایی است که در فرمایشات امام حسن عسکری(ع) قرائت آن از نشانه‌های مؤمن شمرده است که می‌فرمایند: «علامت‌های مؤمن پنج چیز است: نخست اقامه پنجاه و یک رکعت نماز فریضه و نافله در شبانه‌روز، دوم زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین، سوم داشتن انگشتر در دست راست است. چهارمین علامت مومن پیشانی را در سجده بر خاک گذاشتن و نشانه پنجم نیز بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»در نماز است». در این زیارت که از امام صادق(ع) به دست ما رسیده است، مضامین عالیه‌ای را ملاحظه می‌کنیم که مملو از شناخت و معرفت ویژگیهای یک امام و رهبر الهی برای تحکیم اعتقادات شیعه است و این زیات‌نامه در واقع گنجینه نابی برای شناخت آموزه امامت و ولایت است.
متن زیارت اربعین دارای چه مضامین و مفاهیمی است؟
سلام‌های توصیفی، بیان عظمت امام حسین(ع)، تبیین اهداف نهضت عاشورا، معرفی شخصیت منحط دشمن، بیان اصالت خاندان، حیات و مرگ سعادتمندانه، امام حسین(ع) و وراثت پیامبران، امام حسین(ع) و رهبریِ قائدانه، درهم آمیختگی جهاد و شهادت با اسارت، حسین(ع) سید و سرور همه سادات از جمله مفاهیم عالی این زیارت است.
زیارت اربعین، همچون بسیاری از زیارتنامه‌های دیگر با «سلام» آغاز می‌شود که نشانه تولاّی شیعی نسبت به اولیای دین است و مخاطب این سلام، با اوصاف و القابی یاد می‌شود که هر کدام، بُعدی از ابعاد شخصیت سیدالشهداء را نشان می‌دهد لطفا در این خصوص توضیحاتی بفرمایید.
امام صادق(ع) در سلام‌های نخست این زیارت که به ساحت مقدس جد گرامی‌اش امام حسین(ع) عرضه داشته است، سلام‌های توصیفی دارد که نوعی تبیین مقام معنوی و جایگاه بلند آن حضرت در نزد خداوند متعال است. چنان که فرمود: «السلامُ علی ولیِّ الله و حبیبِه، السلامُ عـلی خلیلِ اللهِ و نجیبِه، السلامُ علی صَفیِّ اللهِ و ابن ِ صَفیّـه». در این زیارت از سیدالشهدا با عناوینی همچون ولی خدا، حبیب خدا، خلیل خدا، برگزیده خدا، شهید مظلوم، گرفتار رنج‌ها و مصیبت‌ها و کشته اشک‌ها یاد می‌شود: «...السلام علی اسیر الکُرُبات و قتیل العَبَرات...». همچنین امام صادق(ع) در فرازهایی از این زیارت، امام حسین(ع) را هم برگزیده الهی و ولیّ خدا معرفی کرده است: «اللهم إنّی أَشهَدُ أنـَّهُ ولیـُّکَ و ابنُ وَلیِّک، و صَفیّک و ابنُ صَفیـِّک» و هم آن حضرت را پایه دین و رکن مسلمانی معرفی کرده است که فرمود: «أشهـَدُ انـَّکَ مِن دَعائم ِ الدّین و ارکان ِ المـُسلمین و مَعقــِلِ المُؤمنین».
همان‌گونه که اشاره کردید شناخت اهداف نهضت عاشورا یکی از فرازهای زیارت اربعین است، این اهداف چگونه بیان شده است؟
تبیین اهداف نهضت عاشورا یکی از فرازهای این زیارت است. امام صادق(ع) در فرازی از این زیارت‌نامه اهداف بلند امام حسین(ع) از نهضت عاشورا، نجات مردم از جهل و نادانی و نیز نجات مردم از ضلالت و گمراهی بیان شده است و اینگونه آمده است: «ببَذلَ مُهجَتـَهُ فیکَ لیَستـَنقـِذَ عِبادکَ مِنَ الجَهالهِ وَ حَیرَهِ الضـَلاله». همچنین امام صادق(ع) در معرفی شخصیت منحط قاتلان امام حسین(ع)، دنیاپرستی و منفعت‌طلبی آن‌ها را عامل اساسی برای ارتکاب جنایت بزرگ حادثه کربلا معرفی کرده است: «و قـَد تـَوازَرَ عـَلـَیه مَن غـَرَّته الدُنیا». آن حضرت در این زیارت‌نامه در کنار سلام به امام حسین(ع) و خاندان آن حضرت، دشمنان آن حضرت را شایسته لعن معرفی کرده است تا در کنار تولی، سلسله مراتب تبری را نیز به شیعیان خود گوشزد کرده باشد: «الّلهم فالعنهم لعنًا وبیلًا، و عَذِّبهُم عذابًا ألیمًا».
جهاد در راه خدا و شهادت که یکی از ویژگیهای بارز امام حسین(ع) است در زیارت اربعین چگونه توصیف شده است؟
امام صادق(ع) در فرازی از زیارت‌نامه اربعین، جهاد تا پای جان و شهادت و اسارت را با هم آمیخته و همه را در کنار هم آورده است: «فَجاهَدَهُمْ فیک صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِک فی طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ». این درهم آمیختگی از آن روست که جهاد در راه خدا، همراه با صبر بر ادای تکلیف تا مرز شهادت و حتی پس از آن یعنی اسارتِ آل الله، تضمین کننده بقای دین و خنثی‌کننده توطئه امویان ضداسلام بود. امام با این فرازها خواسته به همه بفهماند کسی که وارد عرصه دفاع از دین می‌شود، افزون بر جهاد و مقاومت، ایثار و شهادت، باید آمادگی تحمل اسارت برای خود و خانواده‌اش نیز داشته باشد. امام حسین(ع) در میدان عمل این درهم‌آمیختگی را ثابت کرد و به همه فهماند که مدافع راستین دین باید چنین باشد.
همان طور که رسول خدا(ص) سید و خاتم تمام انبیای الهی است و اهل بیت آن حضرت، سید و آقای خلفای دیگر پیامبران هستند، شهدای این خاندان و در رأس همه امام حسین(ع) سید و سالار شهدای پیروان دیگر ادیان آسمانی هستند، چنان که امام صادق(ع) در فرازی از زیارت‌نامه اربعین، امام حسین(ع) را سرور همه بزرگان معرفی کرده، می‌فرماید: «جَعَلْتَهُ سَیِّداً مِنَ السَّادَهِ وَقآئِداً مِنَ الْقادَهِ». بر این اساس آن حضرت تنها سیدالشهدای کربلا نیست، بلکه سید و بزرگ همه انبیا و خلفایی است که در گذشته به شهادت رسیده‌اند.
لطفا توضیحاتی نیز در خصوص سایر پیام ها و فرازهای این زیارت بفرمایید؟
امام صادق(ع) پس از آنکه شخصیت منحط قاتلان امام حسین(ع) را در این زیارت معرفی کرده است، در مقایسه با پستی آن‌ها و بی‌ریشه بودن خاندانشان، طهارت امام حسین(ع) و اصالت خاندانش را گوشزد کرده و می‌فرماید: «أشهَدُ أنـَّکَ کـُنتَ نوراً فی الأصلابِ الشـّامِخه و الأرحامِ المـَطهَّره». آن حضرت در ادامه، نه تنها امام حسین(ع) را فردی پاک‌سرشت معرفی کرده که از آلودگی‌های زمانه هیچ رنگی نگرفته است، بلکه فرزندان و ذرّیه آن حضرت را نیز پاک و الگویی هدایت‌بخش برای جامعه اسلامی معرفی کرده، می‌فرماید: «أشهـَدُ أنَّ الائِمَه َمِن وُلدِکَ کـَلِمَه ُ التـَّقوی».
ششمین امام شیعیان جهان در فرازی دیگر از زیارت‌نامه اربعین به ارتباط مرگ و زندگی جدش امام حسین(ع) اشاره کرده، نخست زندگی آن امام را سعادتمندانه معرفی کرده است که فرمود: «عِشتَ سَعیداً» و سپس مرگش را ستوده و مظلومانه معرفی کرده است: «مَضیْتَ حمیدا و مُتَّ فَقیداً مَظْلُوماً». در زیارت‌نامه اربعین، امام حسین(ع) نه تنها وارث جدش رسول خداست، بلکه وارث پیامبران الهی نیز معرفی شده است: «وَ أَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاء»؛ چراکه نهضت توحیدی امام حسین(ع) ادامه و همسو با نهضت پیامبران است. امام برای اینکه اثبات کند نهضت او مانند قیام موسای کلیم است، هنگام خروج از مدینه آیه‌ای را که حضرت موسی(ع) در هنگام خروج از مصر قرائت کرد: «فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا یَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (قصص/۲۱) امام با قرائت این آیه خواست به همه بفهماند که او وارث موسای کلیم است و یزید به جای فرعون نشسته است و نیز به صورت غیرمستقیم به مردم نیز فهماند تا زمانی که از او پیروی کنند از رحمت خداوند برخوردار خواهند شد و اگر از اطاعت او سر باز زنند همچون بنی‌اسرائیل سرگردان خواهند شد.
رهبری امام حسین(ع) مانند رهبری پیامبران و دیگر رهبران الهی قائدانه است نه سائقانه، چنان که امام صادق(ع) در فرازی از زیارت‌نامه اربعین رهبری آن امام را پیشرو و قائدانه معرفی کرده، می‌فرماید: «و قَائِداً مِن القَادَه». توضیح مطلب آنکه قائد به کسی گفته می‌شود که پیشرو و پیشگام قافله باشد و خود با حرکت در پیشاپیش کاروان، خطرها را به جان میخرد، آن گاه امت را به دنبالهروی از خویش فرامیخواند، ولی رهبری سیاقی آن است که هرگز خود را به خطر نمی‌اندازد بلکه رعیت و زیردستان خود را در مواقع خطر جلو می‌اندازد و خود همچون چوپان آنان را از پشت سر می‌راند.