لطفا در ابتدا بفرمایید این کتاب پیرامون چه موضوعاتی نگاشته شده است؟  

کتاب ادیان خراسان در عصر امام رضا (ع) می‌کوشد تا به لحاظ تاریخی وضعیت ادیان مختلف را در مناظرات آن امام همام در خراسان بررسی کند. برای پاسخ به این پرسش باید سیر تحول ادیان مزبور را از آغاز نشو و نما در ایران و سپس ورودشان به خراسان و تحولات آنها در سه سده نخستین اسلامی که اواخر آن مقارن با ایام حیات امام علی بن موسی رضا (ع) است، بررسی کنیم. از این رو، در مرحله نخست از منابع تاریخی، جغرافیایی، ملل و نحل، تفاسیر و منابع روایی بهره گرفته و در ادامه به آثاری که نویسندگان پارسی و عرب زبان و غربی نوشته‌اند، مراجعه کرده‌ایم. از آنجایی که مناظرات امام رضا(ع) با علمای سرشناس سایر ادیان که با فرمان مامون در مرو انجام پذیرفت از مهم‌ترین وقایع فرهنگی و اجتماعی در زمان حضور آن امام همام در مرو بوده است، در این کتاب، با بررسی وضع سیاسی، اجتماعی و دینی ادیان طرف مناظره امام رضا (ع) در مرو، کوشیده است نشان دهد آیا بزرگان ادیان طرف مناظره در خود خراسان حضور داشتند یا اینکه از دیگر بلاد اسلامی به مرو دعوت شدند.

ساختار این کتاب در چند بخش تهیه و تدوین شده است؟

 این کتاب در دو بخش اصلی به مباحثی همچون «جغرافیای خراسان در سه سده نخستین هجری» و «ادیان خراسان در سه سده نخستین هجری» می‌پردازد. بخش نخست به بحث درباره جغرافیای خراسان در سه قرن نخستین هجری و تحولات مربوط به آن اختصاص دارد و کوشیده‌ایم تا نمایی نسبی از محدوده خراسان در این دوره ارائه کنیم تا بتوان دقیق‌­تر از ادیان خراسان سخن گفت. این فصل شامل موضوعاتی از جمله، دین زرتشت، پیشینه زرتشت در ایران، وضع دینی و اجتماعی زرتشتیان در اواخر حکومت ساسانیان، اسلام آوردن زرتشتیان و زرتشتیان خراسان در دوره اموی و عباسی می شود.

در بخش دوم نیز که مشتمل بر 6 فصل است و مهمترین بخش کتاب به شمار می‌آید بحثی تاریخی درباره وضعیت ادیان مطرح شده در مناظرات امام رضا (ع) در خراسان را در بردارد. در این فصل پیشینه ادیان زرتشت، یهودیت، مسیحیت، صابئین، بودا، مانویت و ورود آنها به ایران، وضعیت آنها در خراسان و شرایط و وضعیت آنها در دوره­‌های مختلف اسلامی و حدود و ثغور آنها را بررسی کرده‌­ایم. از آنجا که برخی منابع تاریخی دین صابئین را به بودا منسوب کرده­‌اند و احتمال داده شده که صابئین یاد شده در مناظرات همان بودایی‌­ها باشند از این رو، سیر تحولات دین بودا در خراسان نیز مورد  بررسی قرار گرفته است.  موضوع یهودیت، صابئین در منابع تفسیری و ارتباط آنان با ادیان دیگر، ورود بودا به ایران و گسترش آنان از ابتدا تا اواخر دوره ساسانی، فراز و نشیب دین بودا در خراسان در دروه‌های اموی و عباسی، تعالیم مانوی و مانویت در خراسان، صابئین در منابع تفسیری و ارتباط آنان با ادیان دیگر، دین بودا، ورود بودا به ایران و گسترش آنان از ابتدا تا اواخر دوره ساسانی، فراز و نشیب دین بودا در خراسان در دروه‌های اموی و عباسی، دین بودا در شهرهای دیگر و همچنین تعالیم مانوی، ادیان از منظر مانوی، مانویت در خراسان و... از دیگر موضوعات مطرح شده در این کتاب است.

خراسان قبل و پس از ظهور اسلام دستخوش چه تحولاتی شده است؟

سرزمین خراسان از دیرباز در روشن و تاریک ایام، رویدادهای گوناگونی را به خود دیده است. در هر دوره و هر امپراتوری، مرزهای سیاسی و جغرافیایی آن دستخوش تحولات خاصی بود تا اینکه با فرارسیدن اسلام وارد مرحله جدیدی شد. خراسان از گذشته به تنوع دینی و فرهنگی‌اش شناخته می‌شود، تا جایی که با تغییر شرایط سیاسی، چه پیش از اسلام و چه در دوره اسلامی، جریان‌های دینی و اجتماعی مختلفی در آن ظهور کرده است. روند فتح خراسان، که تقریبا از دهه سوم قرن اول هجری آغاز شد، چالش‌های جدیدی به ویژه در بحث مربوط به پیروان ادیان در این منطقه به وجود آورد؛ چرا که خراسان از گذشته محل سکونت پیروان ادیان مختلف بود. در دوره امویان و عباسیان بخش بزرگی از آن‌ها به اسلام روی آوردند، اما برخی با پذیرفتن شرایطی که جامعه اسلامی برای ایشان وضع کرد، بر دین خود ماندند. برخی از این ادیان، نظیر دین زرتشت، به گونه‌ای از ادیان بومی این منطقه به شمار می‌آمدند و برخی به واسطه هم جواری با ادیان دیگر مانند دین بودا و ادیانی مانند یهودیت و مسیحیت و مانویت به واسطه تحولات سیاسی و اجتماعی در دوره‌هایی پیش‌تر، وارد خراسان شدند.

همان طور که می‌دانیم یکی از تحولات فرهنگی قابل توجه در سیره امامان معصوم (ع) مناظره و گفت‌وگوی ایشان با رهبران و بزرگان ادیان در دوره‌های مختلف است  لطفا به مهم ترین مناظره‌های صورت گرفته در این خصوص اشاره بفرمایید؟

بله. یکی از مهمترین مناظره­‌ها، مجالسی بود که مأمون خلیفه عباسی در شهر مرو در زمان ولایتعهدی امام رضا (ع) برپا کرده و امام (ع) در آن با بزرگان ادیان از جمله فرد زندیق، مجوس، رأس الجالوت، جاثلیق و عمران صابی گفت و گو و مناظره کرده است که گزارش مفصل آنها در کتاب های «عیون الأخبار الرضا»، «الاحتجاج» طبرسی و سایر منابع شیعه آمده است. درباره این مناظره‌ها و روش‌شناسی آن‌ها به ویژه مناظرات حضرت رضا(ع)، کنگره‌های بزرگی برگزار و آثار فراوانی نوشته شده است؛ با وجود این، هنوز اثری جامع که وضعیت ادیان طرف مناظره با حضرت را از منظر تاریخی در خراسان بررسی کند، به رشته تحریر درنیامده است.