در ابتدا بفرمایید گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی در راستای ترویج فرهنگ زیارت چه برنامه های پژوهشی دارد؟
یکی از محورهای 4 گانه پژوهشی مرتبط با زیارت که در گروه فرهنگ و سیره رضوی دنبال می شود، محورهای معارف، زندگینامه، حرم و آستان قدس رضوی و زیارت است که آثار پژوهشی متعددی در همین راستا به جامعه علمی عرضه شده است.
لطفا در خصوص آثار مرتبط با زیارت که توسط پژوهشگران گروه فرهنگ و سیره رضوی نشر یافته توضیحاتی بفرمایید.
از میان 250 اثر منتشر شده با محوریت سبک و سیره رضوی در بنیاد، آثار فاخری همچون« شوق دردیدار»،«با زائران کوی رضا(ع)»،«امام رضا(ع) عالم آل محمد(ص)»،«فرجام آفتاب»،«فضیلت زیارت»،«آداب زیارت امام رضا(ع)»،«واژه نامه زیارت؛درآمدی بر فرهنگ زیارت»،«زیارت مجازی»،«زیارت مهر» و... به موضوع زیارت اختصاص یافته است.
اماکن متبرکه و حرم های معصومین(ع) و همچنین زیارت آنان چه کارکردهایی می تواند داشته باشد؟
اندیشمندان حوزه دین برای بقاع متبرکه، حرم های اولیای الهی و زیارت آن، کارکردهایی مانند کارکردهای فردی، معنوی، روحی وروانی، تربیتی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را برشمرده اند اما در این میان کارکردهای اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که حرم های مطهر در طول تاریخ اسلام همواره نقش قابل توجهی در جامعه ایفا کرده اند.
از کارکردهای اجتماعی به عنوان مهم ترین کارکرد زیارت نام بردید لطفا بفرمایید با توجه به شرایط پیش آمده در کشور ما و سایر جوامع، نقش زیارت و اماکن مقدسه در این خصوص چیست؟
می توان گفت مشاهد مقدسه از حالت جایگاه مذهبی صرف خارج شده و به پایگاهی فراتر از محل زیارت تبدیل شده است وکارکردهای منحصر به فردی در قالب کارکردهای اجتماعی پیدا کرده اند که در نتیجه شبکه ای از کنش های اجتماعی در تعاملات افراد در این زیارتگاهها نمود و بروز یافته است.
حرم های اولیای الهی در طول حیات اسلام مانند پلی ارتباطی بین مردم و اجتماع بوده و در تعاملات اجتماعی نقشی بسیار معنادار بر عهده داشته اند به علاوه اینکه این مکانها اسباب ماندگاریِ یک فرهنگ و سبک زندگی را در حافظه جامعه فراهم ساخته اند.
زیارت اماکن مقدس نمادی است از احترامی که فرهنگ جامعه برای مقتدایان و قدیسین خود دارد و این اماکن همیشه محل گرد آمدن افراد و بروز دادن احساسات طبقات و توده اجتماع محسوب می شده است به طوری که قدرت تأثیر گذاری آن در ابعاد مختلف جوامع به خوبی مشهود بوده است.این مکانها از پر اهمیت ترین حلقه های میانی، بین مردم و تصمیم سازان جامعه به شمار می رود و آنان برای اجرایی شدن ایده های خود در جوامع به شدت به این ابزارها و حلقه های میانی نیازمندند و از این طریق می توانند منویات خود را در اجتماع جریان دهند به همین جهت است که زیارتگاهها در ادوار مختلف تاریخ اسلام جلوه گاهی برای تجلیات فرهنگ اجتماع بوده است چنانکه با بررسی شاخصه های آموزه های اجتماعی آن می توان سیر صعودی و نزولی مظاهر و مفاهیم فرهنگی – اجتماعیِ جامعه را ترسیم کرد.بنابر آنچه ذکر شد باید تلاش شود زیارت از کارکردهای فردی و مذهبی فراتر رود و به سمت جایگاهی پیش رود که به زیارت برای داشتن کارکردهای اجتماعی نگاهی ژرف صورت پذیرد و به این موضوع اعتقاد راسخ داشت که ارزش کارکرد اجتماعی زیارت از جایگاه والایی برخوردار است.
به طور مشخص می توانید مصادیقی را برای کارکردهای اجتماعی زیارت و مشاهد مشرفه بیان کنید؟
زیارت به عنوان یک آیین مذهبی اجتماعی، بر خلاف سایر کنش های بشری، که افراد می توانند به صورت فردی و جداگانه به اهداف خود برسند، با برقراری نوعی روابط عاطفی مثبت سبب انسجام و یکپارچگی می شود به ویژه اینکه در زیارت، گروهها و افراد با سلایق و باورهای گوناگون، در یک مکان گرد هم می آیند و اعمالی را با یک شکل و یک هدف انجام می دهند که سبب وحدت و همدلی می شود. حضور این اجتماع دینی، به افراد احساس نشاطِ جمعی می دهد و این امر نوعی کامیابی برای آنان به همراه دارد. این احساس ناب سبب شده است که در طول تاریخ شاهد آن باشیم که زیارت مراقد مطهر معصومین (ع) در جامعه نیز بازخوردهای قابل تأملی داشته است و به مثابه یک گفتمان ایدئولوژیک و تحت عنوان پدیده‌ای اجتماعی در قالب یک قدرت نرم تأثیرگذاری خود را به منصه ظهور برساند.
تقویت بنیان های مشترک پذیرفته شده در جوامع، احترام به افراد، بسط سخاوت بی مانند، عامل ترمیم فاصله های اجتماعی، علت ورود معنویت و اخلاق در کنشهای اجتماعی افراد اعم از زائر و مجاور، عرصه ای برای بروز رفتارهای اجتماعی، یکپارچه سازی مفاهیم دینی، فرصتی برای اظهار احساسات مشترک در قالب یک کنش جمعی، تقویت روح مددکاری و تعاون اجتماعی، بزرگداشت شعور گروهی، حفظ شعائر دینی، تثبیت هویت اجتماعی، تحکیم همبستگی و وحدت، الگو سازی، ترویج ارزشهای اجتماعی، برطرف کردن مشکلات جوامع، تأسیس مراکز علمی، رونق کسب و کار در جوامع مجاور حرم ها، آبادانی شهرها، انجام امور عام المنفعه، تبلور احساسات مشترک، زنده نگه داشتن وقایع تاریخی و مذهبی، تقویت ارزشهای جوامع، انعکاس سنت های ملی و مذهبی، خدمت رسانی عمومی، ایجاد هویت اجتماعی، ارتقای معنویت دینی جامعه، اعتلای سلامت اجتماعی، بهبود در روابط، رعایت حقوق دیگران، انضباط و نظم، وقت شناسی، آموزش و تعلیم عمومی، پیوند میان نسلها، ارتقای ظرفیت و توان جامعه در برابر مشکلات و بسیاری از مصادیق دیگر نشانگر این واقعیت است که زیارت یک پدیده اجتماعی و دارای کارکرد اجتماعی است که از یک سو پیوندی ژرف با حرم ها و مشاهد مشرفه به عنوان کانونهای معنویت دارد و از سویی دیگر تعامل گسترده و تأثیرگذاری با جامعه دارد؛ بنابراین پدیده زیارت و وجود اماکن مقدس در جوامع تنها به صورت یک عمل عبادی محض و یک مکان زیارتی و مذهبی نبوده بلکه می تواند در اجتماع دارای تأثیرات ویژه ای باشد.
به طور کلی می توان اذعان داشت کارکرد اجتماعی زیارت اساساً سوق دادن افراد به سوی همگرایی در جوامع است و چنانکه از روح زیارت بر می آید به الزامات اجتماعی و پیوستگی های افراد جامعه کمک شایانی می کند از این رو آثار و پیامدهای اجتماعی زیارت قبل از آنکه متوجه هر کسی شود، متوجه عموم افراد خواهد بود چرا که زیارت آن چنان دارای غنی در مناسبات اجتماعی است که در طول سالیان متمادی نه تنها کهنه و فرسوده نشده بلکه مفاهیم آن روز به روز رساتر و کاملتر گردیده است.
زیارت پیوند دهنده جامعه با ذوات مقدسه حضرات معصومین (ع)است و از همین رو می بایست با الگوگیری از این اسوه های حسنه و کسب فیض از ایشان، زمینه ساز ارتقای اخلاقی و رفتاری در جامعه با منطبق شدن با این نمونه های کامل بشری گردید تا به معنای واقعی و حقیقی زیارت دست یافت.