دکتر سیامک مختاری پژوهشگر و مدرس دانشگاه در هفتمین نشست از سلسله نشست های مجازی «حدیث کرامت» چهارمین جشنواره سیره امام رضا(ع)؛ آموزه‌ها و کارکردها که شب گذشته به همت نمایندگی قم بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد، به تبیین موضوع «جایگاه امام رضا(ع) در شعر شاعران آذربایجان» پرداخت.
وی گفت: بخش مهمی از علایق مذهبی و باورها وکنشگری‌های مذهبی ما در بین شاعران ایران زمین به چشم می‌خورد که آذربایجان نیز به عنوان یکی از مهمترین جایگاه‌های فرهنگی در ایران نقشی ماندگار داشته است.
استاد وپژوهشگر ادبیات بیان کرد: بخش مهمی از هویت مذهبی در اشعار آیینی است که شاعران بزرگ این سرزمین به آن پرداخته‌اند و محبت خود را به آستان قدسی اهل بیت(ع) ارایه کرده اند که از جمله آنها می‌توان به حکیم فردوسی و شاعران کهن ایران زمین اشاره کرد.
وی گفت: در زبان فارسی و ترکی سروده‌هایی فاخر و ارزشمندی را در این زمینه مشاهده می‌کنیم. زبان ترکی هم به خاطر توسع و توان زبانی و هم وجود شعرای قدر آثار ماندگاری را در این زمینه اظهار داشته است. شاید بشود گفت سلسله جنبان شعر آیینی در ادبیات ترکی، مرحوم حکیم محمد فضولی یا فضولی بغدادی است.
وی افزود: این شاعر بزرگ ترکمن، به چهار زبان فارسی، عربی، ترکی و ترکمنی شعر می سرود که علامه امینی توصیفات ارزشمندی در خصوص این شاعر بیان می دارد.
وی با اشاره به شاعر شهیر مراغه‌ای که شعر 300 بندی او مشهور است گفت: حکیم نباتی از شاعران پرآوازه قدیمی زبان و ادبیات ترکی است. وی اهل سیه‌رود جلفا بود و به چهار زبان فارسی، ترکی عربی و... مسلط بود. شاعر بعدی میرزا ابوالحسن راجی تبریزی است که مرثیه‌ها و غزل‌های بسیار جالبی دارد. وی استاد فن و صنعت جناس بود.
وی ابراز کرد: شاید بتوان گفت سلسله جنبان شاعران آذربایجانی در گسترۀ جغرافیایی آن عمادالدین نسیمی (747_807 هجری قمری) باشد که در قرن 14 و 15 میلادی می زیست و علامه امینی در شهداء الفضیله از وی نام برده و با اعزاز و تکریم می نویسد: کان محقّقاً مدققاً محدثاًعارفاًشاعراً کبیراً فاق شعره. وی در شهر حلب مدفون است .شاعر متقدم برجسته دیگر محمد فضولی در قرن دهم می باشد؛ پدر وی ساکن حلّه در عراق امروزی بود و فضولی آنجا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این رو سه زبان ترکی؛ فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. کتاب حدیقه السعدای وی ترجمهٔ روضةالشهدای واعظ کاشفی است.که مطالبی نیز بر آن افزوده‌است. میرزا مهدی شکوهی مراغه ای از شاعران دوران مشروطیت و قاجار که ترکیب بندی در 300 بند به زبان ترکی در وقایع عاشورا سروده است .حکیم سید ابوالقاسم نباتی (1191_1262) که حدود 5000 بیت شعر از وی باقی مانده ؛ نصف ترکی و نصف فارسی وی متولد سیه رود در جلفا بود که بعد به اهر رفت و چند سال در آنجازندگی کرد . نباتی به چهار زبان فارسی؛ عربی؛ ترکی و تاتی شعر می سرود.
وی ادامه داد: میرزا ابوالحسن راجی تبریزی 1293-1247 که غزلها و مرثیه های قابل توجهی سروده و استاد جناس بوده دیوانش در تبریز چاپ شده است. دخیل مراغه ای؛ دلریش ؛ قمری ؛ صرّاف و حقیر خوئی از شاعرانی بودند که در سده سیزدهم شعر سروده اند. دخیل یک مقتل 6 جلدی در ارتباط با وقایع کربلا به صورت نظم و نثر نوشته است که در یک مجلّد نیز چاپ شده است. میرزا محمدتقی قمری در قرن سیزدهم که اهل دربند در جمهوری داغستان کنونی می باشد و از محتشم و کتاب حدیقه السعدا فضولی متاثر بوده است.
این مدرس دانشگاه دخیل مراغه‌ای را از دیگر ادبای مذهبی زبان ترکی دانست و گفت: وی منظومه نظام‌مندی را البته با ملاحظاتی چون وثاقت اسناد دارد که عرصه نوین و سرفصل تازه‌ای در این زمینه باز کرده است.
وی اظهارکرد: شاعر دیگر ترک زبان ارادت مند اهل بیت(ع) میرزا محمد حسن قمری است. دلریش تبریزی از دیگر شعرای بزرگ و پیشکسوت هیئتات مذهبی است. در تهران یک هیئتی به نام ایشان دایر است.
وی گفت: از دیگر شاعران قرن 13 می‌توان به حاج رضا صراف تبریزی اشاره کرد که اشعارش گرچه شاید پربرگ نیست ولی بسیار پربار و عمیق است. به شکلی که استاد شهریار او را نابغه زبان و ادبیات ترکی می‌داند.
این استاد ادبیات بیان کرد: از دیگر شاعران آیینی که زندگی عجیب و تحول روحی خاصی هم داشته، حاج میرزاکریم آقاصافی تبریزی است. اشعار کم نظیری در مرثیه اهل بیت دارد. شعر ایشان در خصوص حضرت رقیه در ادبیات ترکی بی نظیر است.
وی افزود: شاعری مثل شیخ عبدالصمد خامنه‌ای که اخیرا کتابش نیز با مقدمه آیت‌الله‌العظمی سبحانی منتشر شد نیز از بزرگان شعر آینی آذربایجان است. البته سروده‌های این شاعر ترک به زبان عربی بوده است.
وی در ادامه به محقق علیاری به عنوان یکی از قله‌های شعر و ادبیات آذربایجان اشاره کرد و گفت: وی در قرن 13 می زیست و اشعار بسیار زیبا و دلنشینی به خصوص در زبان عربی دارد. دل نوشته او به امام رضا(ع) جمله متون ادبی بسیار جالب توجه آیینی ما است.
وی افزود: از دیگر ادبیان آذربایجانی که آن گونه که باید و شاید جایگاهش پررنگ نیست میرزا محمدعلی اردوبادی است. کتاب فاخر و ارزشمند الغدیر از بعد ادبی وامدار مداقه های مرحوم اردوبادی است.
دکتر مختاری در ادامه به حاج باقر علی اف و شیخ رضا طالبانی شاعر چهار زبان آذری به عنوان دیگر شاعران آینی این خطه اشاره کرد و گفت: برجسته‌ترین چهره ادبیات مذهبی و آیینی قرن 13 میرزا محمد تقی نیّر بوده است که کتاب آتشکده اش اثر فوق العاده درخشانی است. شعر درخشانی در خصوص امام رضا(ع) سروده است. شعر نسیم قدسی وی نیز معروف است.
وی افزود: شاید معروف ترین شعر وی شعر شام غریبان باشد که در این عرصه اثر بسیار معروفی است. البته وی اشعار فارسی استنثایی دارد. استاد شهریار در بیانی اظهار می‌دارد که همین یک بیت نیر " ای فرس با تو چه رخ داده که خود باخته ای مگر این گونه که ماتی تو شه انداخته‌ای" با کل اشعار من برابری می‌کند.
این استاد دانشگاه در ادامه به دوتن از بانوان ادیب آیینی ترک زبان اشاره کرد و گفت: حیران خانم متولد تبریز و تحصیلکرده نخجوان از شاعران برجسته ادبیات ترکی است که برای امام رضا(ع) شعر سروده است. همچنین خانم ام لیلا اهل اهر در آذربایجان شرقی نیز از این جمله شاعران است.
مختاری اظهارکرد: در دوره متاخر و در دهه‌های اخیر نیز شاعران بسیار خوبی در این حوزه به فعالیت پرداخته اند که به نظر می رسد مبرزترین آنها که مستندسرا نیز بود مرحوم حاج سید رضا حسینی مشهور به سعدی زمان بود. وی از 14 سالگی در این زمینه به سرایش شعر می پرداخته است که بسیار حیرت برانگیز است.
وی گفت: مرحوم حبیب چایچیان از دیگر سرآمدان شعر آذربایجان است. وی را عموما به شعر پارسی می شناسند ولی وی آذری است و شاعر شعر بسیار معروف "آدم ای شاه پناهم بده" است. وی با علامه امینی هم مراوده داشته و کتاب سخنان علامه را در خصوص حضرت صدیقه طاهره را پیاده و چاپ کرده بود.
پژوهشگر شعر آیینی بیان کرد: استاد محمد عابد تبریزی نیز از شاعران بسیاری خوبی است که از این خطه کتب فاخری منتشر کرده است. وی دارای دیوان شعر وغزلیات است و اشعار بسیار دلنشینی به خصوص در عرصه شعر رضوی دارد.
وی گفت: استاد کریمی مراغه‌ای از شاعران پیشکسوت عرصه شعر آیینی است که اشعار خوبی در زمینه شعر رضوی دارد. از دیگر این اساتید می توان به ذهنی زاده تبریزی اشاره کرد.
دکتر مختاری در پایان به شاعرانی اشاره کرد و گفت: در این میان اما شعر حجت الاسلام نیّر تبریزی که در وادی الاسلام نجف آرمیده است چیز دیگری است. سروده‌های وی در اوج فخامت و زیبایی و شیوایی است.