حجت‌الاسلام مهدی مردانی گلستانی سرپرست پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در سومین نشست علمی «حدیث کرامت» از سلسله نشست‌های مجازی چهارمین جشنواره سیره امام رضا(ع) آموزه ها و کارکردها با عنوان «کارآمدی سیره امام رضا(ع) در فقه شیعی»  که به همت نمایندگی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در قم برگزار شد، بر لزوم تتبع و مطالعات وسیع تر در خصوص نحوه استفاده از سیره رضوی در مطالعات و صدور احکام فقهی تاکید کرد.

وی در ابتدای نشست، گفت: سیره به آن دسته از اقوالی از معصوم گفته می‌شود که نشان دهنده سبک و روش معصوم(ع) است. در حقیقت سیره آن قول و فعلی است که روش و اسلوب معصوم را در حیطه‌های مختلف زندگی نشان می دهد.

وی افزود: برای شناسایی این بخش از سنت نشانه‌هایی ذکر شده است که از جمله آنها می توان به بحث تکرار اشاره کرد. یعنی اگر معصوم بر یک قول و فعل استمرار داشته باشد نشان از آن است که این فعل و قول سیره معصوم است.

حجت‌الاسلام مردانی اظهارکرد: اگر با این نگاه به زندگانی امام رضا(ع) بنگریم نمونه های زیادی را نمی‌بینیم. از این روی، سیره را اعم از فعل و رفتارهایی که به شکل مستمر در سیره و تاریخ ائمه گزارش شده است فرض می‌کنیم. پس فرض ما در سیره رضوی اعم از سیره و نسبت به افعالی از امام است که شاید آن شرط استمرار را نداشته باشد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: در بررسی مطالعات سیره معصومین با یک ابهام همیشگی مواجه هستیم که تا چه اندازه از سیره در استنباطات فقهی می‌توان بهره گرفت زیرا در وهله اول چالش‌ها و پرسش‌هایی به میان می آید که سیره شاید آن قابلیت های لازم برای دریافت احکام فقهی نداشته باشد.

سرپرست پژوهشکده علوم اسلامی عنوان کرد: مثلا عنوان شده است که سیره مانند قول دلالت روشنی از فعل استنباط نمی شود بلکه فعل برای افاده معنی نیازمند قرینه قولی و... است. در واقع این مساله در کنار مسایل دیگر از جمله منابع سیره که در کتب تاریخی و حدیثی که از اسناد معتبری نیستند گزارش شده است.

وی بیان کرد: این محدودیت‌ها سبب شده که استفاده از سیره و فعل معصوم کاهش پیدا کند و در طول تاریخ مطالعات شیعه در حقیقت نمونه های کمتری را از افعال معصومین داریم که مستند فقها قرار گرفته باشد. با این همه باید از این منبع فقهی به نحو شایسته تری استفاده شود و میزان استفاده فقها از افعال معصومین افزایش بیاید.

وی با اشاره به چهار محور بحث این نشست، گفت: عناوین، با این نگاه بررسی شده است که در بحث استنباطات فقهی با چند مقوله مواجه هستیم که نخستین آن، منبع است که از قبل مشخص است که شامل قرآن، سنت، عقل و اجماع است. در بخش سنت، اقوال معصومین جایگاه خود را پیدا کردند و فقها نیز بیشترین استنادات خود را به این اقوال دارند ولی باید دید که سهم افعال ورفتارهای معصومین چقدر است؟!

وی افزود: اگر از این جهت بخواهیم روشی که فقها برای استنباط آموزه های فقهی دنبال می کنند برسیم باید به کارکرد منبع شناسانه و منبع شناختی برسیم. یعنی اولین کارایی سیره و رفتار معصوم در فقه آن است که یک منبع معتبر و ارزشمند با قابلیت های قابل توجه در اختیار فقیه قرار گیرد. یعنی از قرآن و اقوال معصومین آموزه های فقهی استنباط می شود از فعل نیز می توان آموزه های فقهی را استنباط کرد زیرا منبع شامل گزاره هایی که داده‌های مورد نیاز را در اختیار فقیه قرار می دهد. این نکته در اصل مبانی شیعه مورد تاکید قرار گرفته ولی در عمل استفاده زیادی نشده است.

حجت‌الاسلام مردانی اظهارکرد: راوی (معمر بن خلاد) عنوان می کند که از امام رضا(ع)سوال شد که اگر کسی کل آذوقه مصرفی یک سال خود را یک جا تهیه کند اشکال دارد؟ امام رضا(ع) هم فرمودند که من هم اینکار را انجام می دهم و توشه خود را یک ساله تامین می کنم. امام در اینجا نشان می دهند که فعل هم می تواند منبع استنباط قرار گیرد. که متن این روایات این است: سأل معمّر بن خلّاد أبا الحسن الرضا علیه السلام عن حبس الطّعام سنة؟ فقال: أنا أفعله.

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: راوی دیگر از حلیت پاک بودن کفش‌هایی که از پوست حیوانات در بازارها عرضه می شد سوال کرد که امام فرمودند که اشکالی ندارد و می توانی از این پوشش استفاده کنی. سپس در ادامه اشاره می کند که خود من هم از این کفش استفاده می کنم و با استناد به اینکه حضرت هم در مقام عمل از این گونه موارد استفاده می کند و به بازار مسلمین اعتماد می کند، پاسخ راوی را می دهند و جواز به حلیت آن رفتار را ثابت می‌کنند. در متن این روایت آمده است: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرضا علیه السلام أَعْتَرِضُ السُّوقَ فَأَشْتَرِی خُفّاً لَا أَدْرِی أَ ذَكِيٌّ هُوَ أَمْ لَا قَالَ صَلِّ فِيهِ قُلْتُ فَالنَّعْلُ قَالَ مِثْلُ ذَلِكَ قُلْتُ إِنِّی أَضِیقُ مِنْ هَذَا قَالَ أَ تَرْغَبُ عَمَّا كَانَ أَبُو الْحَسَنِ يَفْعَلُهُ.

کارکرد اعتبار شناسانه رفتار شناسی مورد نیاز فقیه

سرپرست پژوهشکده علوم اسلامی با اشاره به کارکرد اعتبارشناسانه رفتارشناسی عنوان کرد: این کارکرد در گام بعدی مورد نیاز فقیه قرار می گیرد. این امر به این معنی است که گاهی اوقات فعل معصوم می‌تواند به عنوان یک ابزار برای اطمینان از گزاره‌های دیگر به ما کمک کند. یعنی گاهی اوقات فعل معصوم اعتبار یک آموزه روایی را تایید می‌کند.

وی در توضیح این روایت: «عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ النَّاسَ رَوَوْا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ إِذَا أَخَذَ فِي طَرِيقٍ رَجَعَ فِي غَيْرِهِ فَكَذَا كَانَ يَفْعَلُ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ وَ أَنَا أَفْعَلُهُ كَثِيراً فَافْعَلْهُ ثُمَّ قَالَ لِي أَمَا إِنَّهُ أَرْزَقُ لَكَ»؛  بیان کرد: راوی از امام رضا(ع) سوال پرسید که به ما چنین رسیده که وقتی پیامبر از یک مسیری حرکت می‌کردند در بازگشت یک مسیر دیگر را استفاده می کرد. امام هم فرمودند که درست است و پیامبر چنین عمل می کرد. ولی نکته آن است که من هم این رفتار را به کرات انجام می دهم. اینجا سوال راوی از اعتبار روایت سیره پیامبر بود که امام نیز با قول خویش انتساب را تایید کردند ولی در ادامه با استناد به فعل خویش اعتبار را تقویت و تاکید می کنند.

کارکرد مبنا شناسانه

لزوم شناخت منبع و احراز اعتبار منبع

وی گفت: کارکرد دیگر، کارکرد مبنا شناسانه است. یعنی پس از شناخت منبع و احراز اعتبار منبع، فقیه نیازمند یک سری مبانی و باورهای بنیادی است. مثلا در روایاتی که در کتاب کافی روایت شده آمده است: « عَنْ عُبَيْدِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَغْدَادِيِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ قَالَ: نَزَلَ بِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ضَيْفٌ وَ كَانَ جَالِساً عِنْدَهُ يُحَدِّثُهُ فِي بَعْضِ اللَّيْلِ فَتَغَيَّرَ السِّرَاجُ فَمَدَّ الرَّجُلُ يَدَهُ لِيُصْلِحَهُ فَزَبَرَهُ أَبُو الْحَسَنِ ع ثُمَّ بَادَرَهُ بِنَفْسِهِ فَأَصْلَحَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّا قَوْمٌ لَا نَسْتَخْدِمُ أَضْيَافَنَا». امام در مواجهه با یک فعل مهمان بیان می کنند که ما اهل بیتی هستیم که از مهمان کار نمی کشیم. این تعبیر یعنی که اینکه باید با مهمان به شکلی رفتار کرد که مورد استفاده و کار و خدمت قرار نگیرد و این میزبان است که باید امورات منزل را انجام دهد. یعنی این رفتار می تواند به یک مبنا مبدل شود که از میهمان کار کشیده نشود و میزبان باید در انجام امور پیشقدم باشد. یا در خصوص توافق قبل اجیر کردن کارگر در روایتی از ایشان آمده است: « عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ: كُنْتُ مَعَ الرِّضَا علیه السلام فِي بَعْضِ الْحَاجَةِ ...فَنَظَرَ إِلَى غِلْمَانِهِ يَعْمَلُونَ بِالطِّينِ أَوَارِيَ الدَّوَابِ‏ وَ غَيْرَ ذَلِكَ وَ إِذاً مَعَهُمْ أَسْوَدُ لَيْسَ مِنْهُمْ فَقَالَ مَا هَذَا الرَّجُلُ مَعَكُمْ فَقَالُوا يُعَاوِنُنَا وَ نُعْطِيهِ شَيْئاً قَالَ قَاطَعْتُمُوهُ عَلَى أُجْرَتِهِ فَقَالُوا لَا هُوَ يَرْضَى مِنَّا بِمَا نُعْطِيهِ فَأَقْبَلَ عَلَيْهِمْ يَضْرِبُهُمْ بِالسَّوْطِ وَ غَضِبَ لِذَلِكَ غَضَباً شَدِيداً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لِمَ تُدْخِلُ عَلَى نَفْسِكَ فَقَالَ إِنِّي قَدْ نَهَيْتُهُمْ عَنْ مِثْلِ هَذَا غَيْرَ مَرَّةٍ أَنْ يَعْمَلَ مَعَهُمْ أَحَدٌ حَتَّى يُقَاطِعُوهُ أُجْرَتَهُ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مَا مِنْ أَحَدٍ يَعْمَلُ لَكَ شَيْئاً بِغَيْرِ مُقَاطَعَةٍ ثُمَّ زِدْتَهُ لِذَلِكَ الشَّيْ‏ءِ ثَلَاثَةَ أَضْعَافٍ عَلَى أُجْرَتِهِ إِلَّا ظَنَّ أَنَّكَ قَدْ نَقَصْتَهُ أُجْرَتَهُ وَ إِذَا قَاطَعْتَهُ ثُمَّ أَعْطَيْتَهُ أُجْرَتَهُ حَمِدَكَ عَلَى الْوَفَاءِ فَإِنْ زِدْتَهُ حَبَّةً عَرَفَ ذَلِكَ لَكَ وَ رَأَى أَنَّكَ قَدْ زِدْتَهُ.»

اطمینان از اعتبار منبع

وی افزود: کارکرد بعدی در خصوص کارکرد فعل معصوم در آموزه های فقهی، کارکرد روش‌شناسانه است. در اختیار داشتن منبع، اطمینان از اعتبار منبع، مبنا و روش از جمله اموری هستند که فقیه با آنها می‌تواند احکام را استخراج کند.

حجت‌الاسلام مردانی اظهارکرد: در اقوال معصومین، شواهدی وجود دارد که معصوم به کمک توصیه‌های قولی به فقها روش استنباط می‌دهند. حال سوال این است که آیا در افعال هم چنین است؟ البته بنده به مستند معتبری که نشان دهد که معصوم با فعلش به القای روش می‌پردازد نرسیدم ولی روشی که در مقام عمل و تبیین آموزه‌های فقهی به کار گرفته شود در سیره معصومین وجود دارد یعنی گاهی آموزه‌های فقهی در مقام اجرا و عمل و تبیین نیازمند راهکار و روش است.

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: مثلا صدقه دادن از آموزه های فقهی مورد سفارش واقع شده و آن را مستحب دانسته اند. حال اینکه با چه روشی صدقه دهیم، نکاتی است که از روایات سیره استفاده می‌شود.

سرپرست پژوهشکده علوم اسلامی به فعلی از امام در خصوص صدقه دادن اشاره و عنوان کرد: در خصوص روش پرداخت صدقه با پنهان داشتن چهره، از امام روایت شده است: «عَنِ الْيَسَعِ بْنِ حَمْزَةَ قَالَ: كُنْتُ فِي مَجْلِسِ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام ... فَقَامَ فَدَخَلَ الْحُجْرَةَ وَ بَقِيَ سَاعَةً ثُمَّ خَرَجَ وَ رَدَّ الْبَابَ وَ أَخْرَجَ يَدَهُ مِنْ أَعْلَى الْبَابِ وَ قَالَ أَيْنَ الْخُرَاسَانِيُّ فَقَالَ هَا أَنَا ذَا فَقَالَ خُذْ هَذِهِ الْمِائَتَيْ دِينَارٍ وَ اسْتَعِنْ بِهَا فِي مَئُونَتِكَ وَ نَفَقَتِكَ وَ تَبَرَّكْ بِهَا وَ لَا تَصَدَّقْ بِهَا عَنِّي وَ اخْرُجْ فَلَا أَرَاكَ وَ لَا تَرَانِي ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ لَهُ سُلَيْمَانُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَقَدْ أَجْزَلْتَ وَ رَحِمْتَ فَلِمَا ذَا سَتَرْتَ وَجْهَكَ عَنْهُ فَقَالَ مَخَافَةَ أَنْ أَرَى ذُلَّ السُّؤَالِ فِي وَجْهِهِ لِقَضَائِي حَاجَتَهُ أَ مَا سَمِعْتَ حَدِيثَ رَسُولِ اللَّهِ ص الْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَةِ يَعْدِلُ سَبْعِينَ حِجَّةً وَ الْمُذِيعُ بِالسَّيِّئَةِ مَخْذُولٌ وَ الْمُسْتَتِرُ بِهَا مَغْفُورٌ لَه‏.» راوی بیان می‌کند در مجلسی بودیم که امام رضا(ع) با جمعی از اصحاب نشسته بودند، ناگهان مردی وارد شد و عرض حاجت کرد، امام هم فرمودند که کمی تامل کن. زمانی که مجلس خلوت شد، امام نیز او را صدا زدند و سپس به داخل منزل رفتند و به گونه‌ای که پشت درب قرار گرفتند که تنها دستان مبارک از بالای در دیده می شد آن فرد را مورد خطاب قراردادند که این 200 دینار را بگیر و این زاد و توشه را برای خود و عیالت استفاده کن و برو که نه من تو را ببینم و تو من را. راوی از امام نسبت به این عمل سوال پرسید که امام نیز پاسخ دادند نمی خواستم که خواری خواهش را در چهره او ببنیم.

وی با اشاره به اینکه این درس از امام، یک راهکار بسیار مهم در رفع حوایج مردم است، بیان کرد: این روش امام(ع) به همه ما الگو می‌دهد. یعنی رفتار امام درحالی که انجام یک آموزه دینی است بلکه القا کننده یک روش عملی نیز هست. یعنی باید در تعامل با فقرا باید کرامت آنها را در نظر بگیرید. یعنی به گونه‌ای رفتار کنید که چشم در چشم او قرار نگیرید تا حرمت و عزت نیازمند حفظ شود.

وی گفت: آخرین کارکرد، کارکرد موضوع شناسانه است یعنی سیره معصوم، به ما موضوعاتی به عنوان مباحث فقهی می‌دهد. متون فقهی دارای تنوع آموزه‌ها است ولی فعل معصوم نیز حاوی موازینی است که به فقیه کمک می کند تا موضوعات احکام را استخراج کند.

وی افزود: درروایت آمده است: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ تَمِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِيمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِي الضَّحَّاكِ عَنِ الرِّضَا ع‏ أَنَّهُ صَحِبَهُ‏ فِي سَفَرٍ فَكَانَ يَقُولُ بَعْدَ كُلِّ صَلَاةٍ يَقْصُرُهَا- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ ثَلَاثِينَ مَرَّةً وَ يَقُولُ هَذَا تَمَامُ الصَّلَاةِ.» 

وقتی امام رضا(ع) نماز خود را شکسته می خواندند، پس از نماز سی بار تسبیحات اربعه را قرائت می‌کردند و همین مساله مبنای استنباط فقها قرار گرفت و بر اساس این رفتار مبانی فقهی ارایه کردند.

حجت‌الاسلام مردانی اظهارکرد: با توجه به مستنداتی که در متون روایی وجود دارد آمار گزارش‌هایی که از سیره امام رضا مستند فقها قرار گرفته چندان زیاد نیست که شاید به 50 سیره نرسد که بر خلاف سیره امام علی(ع) و پیامبر که آمار استناد فقها به سیره این حضرات بسیار زیاد است. پس نتیجه آن می شود که می توان با دقت نظر به این امر می توان استفاده بیشتری از سیره حضرات معصومین داشت.