به گزارش اداره روابط عمومی و بین‌الملل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، حجت‌الاسلام و المسلمین علی خیاط؛ عضو هیات علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در نشست علمی که شامگاه سه شنبه در قالب وبینار برگزار شد، به تبیین موضوع «شناخت جریانات کلامی دوره ائمه(ع) در ادعیه، نیایش؛ فصل بالنده زندگی معصوم(ع)» پرداخت و گفت: فرهنگ در برخی تعاریف به معنای آن چیزی که مردم با آن زندگی می‌کنند و یا از اجزای پایدار زندگی انسان است.
وی افزود: وقتی به دعا و نیایش در سیره اهل بیت(ع) و از جمله امام رضا(ع) مراجعه می‌کنیم این ویژگی را در آن می‌بینیم؛ یعنی دعا و نیایش امری است که اهل بیت(ع) با آن زندگی کرده و در سراسر اجزای زندگی آنان مؤثر بوده است و واقعاً راهکار و بلکه بهترین راهکار برای تأثیرگذاری در جامعه است.
دکتر خیاط بیان کرد: دعا و نیایش در زندگی اهل بیت(ع) به عنوان یک فصل بالنده و بعد فرهنگی مهم تلقی می‌شود و ائمه(ع) به قرائت ادعیه گوناگون ترغیب زیادی کرده‌اند؛ از جمله توصیه شده که برخی از ادعیه‌ها در زمان‌های مختلف مانند مغرب و شام و ظهر و برخی در اماکن خاص خوانده شوند؛ لذا تعبیر فرهنگ برای دعا و نیایش، مقتضی آن است.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه پیامبر(ص) در روایتی فرموده‌اند که افضل امور بعد از قرائت قرآن دعاست، اظهار کرد: امام علی(ع) دعا را محبوب‌ترین عمل در نزد خدا می‌دانست و ایشان آن‌چنان با دعا مأنوس بودند که در روایت فرموده‌اند: «کان امیرالمؤمنین علی(ع) رجل دَعّاء» یعنی بسیار دعاکننده بود. ائمه(ع) مواظبت دائمی بر انجام دعاها و نیایش‌های مختلف داشتند؛ جلسات ویژه تعلیم و املاء دعا داشتند، یا برخی اصحاب مانند ابوحمزه، شاهد دعای اهل بیت(ع) بوده و آن دعا را می‌نوشتند.
حجت الاسلام خیاط تصریح کرد: امام رضا(ع) هم گاهی بنا بر درخواست و گاهی بدون درخواست اصحاب، ادعیه‌ای را انشاء فرمودند که در برخی کتب مانند عیون الرضا، مکارم الاخَلاق و جمال الاسبوع ذکر شده است؛ در «الصحیفه الجامعۀ الرضویة»، ادعیه امام رضا(ع) و ابناء الرضا(ع) احصاء شده که 104 دعای منسوب به امام هشتم(ع) و ابناءالرضا(ع) است و 62 دعا را هم به عنوان ادعیه منسوب به امام(ع) ذکر کرده‌اند.
فطری بودن دعا
وی به اهمیت دعا و حقیقت آن اشاره و تصریح کرد: دعا در فرهنگ اسلام، منزلت بسیار بلندی دارد و تا انسان به حقیقت دعا پی نبرد به آن اهمیت هم نمی‌دهد و تأکیدات پیشوایان دین را درک نمی‌کند؛ گرایش انسان به دعا مانند گرایش کودک به سینه مادر است؛ انسان با اینکه خدا را ندیده در مواقع خاصی به خدا رو می‌آورد و دست دعا و تضرع به سوی او بر می‌دارد که امری فطری است.
وی افزود: قرآن کریم در آیه 65 سوره عنکبوت «فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُون» به این حقیقت اشاره کرده و فرموده که انسان‌ها وقتی در کشتی سوار می‌شوند و خطری آنان را تهدید کند خدا را می‌خوانند، ولی وقتی نجات یافتند مجددا مشرک می‌شوند؛ لذا نیایش ریشه در فطرت و سرشت انسان دارد؛ البته هر یک از ملل مختلف اوراد و ادعیه مخصوص دارند، ولی زندگی بشر نشان می‌دهد از آغاز خلقت انسان نیایش و پرستش هم بوده است.
استاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی با اشاره به آیه 8 سوره زمر «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ ...»، تصریح کرد: چند نکته در مورد حقیقت دعا از این دو آیه به دست می‌آید؛ اول اینکه انسان با خدا پیوند ناگسستنی دارد؛ دوم اینکه نیایش، امری فطری است؛ سومین نکته اینکه در هنگام سختی‌ها انسان به قدرت خدا پی برده و از او یاری می‌خواهد. نکته دیگر اینکه خداوند حاجت انسان را برآورده می‌کند و او را از سختی‌ها رها می‌کند، گرچه انسان فراموش کار وقتی در آسایش قرار گرفت، خدا را فراموش می‌کند.
محکم‌ترین رابطه بنده با خدا از نگاه در قرآن
وی با بیان اینکه سخنان انبیاء و اولیاء به مقتضا و مقدار عقول و در افق فهم مخاطب بیان شده است، اضافه کرد: عباراتی که در ادعیه از ایشان به ما رسیده سخنانی در خطاب به خداست که حقیقت وجودی معصوم در آن متجلی است؛ ولیِّ خدا انسان ملکوتی و وجه‌الله است؛ کلام معصوم هم ملکوتی و تراویده از نفس ملکوتی است. ادعیه ناب‌ترین عباراتی است که در زندگی انسان وجود دارد؛ نیایش اهل بیت(ع) همتای آیات قرآن است با این تفاوت که قرآن، وحی و کلام الهی و ادعیه، کلام صاعد بندگان صالح خداست؛ یکی قرآنِ نازل و دیگری قرآنِ صاعد است.
استاد خیاط اظهار کرد: قرآن نازل در قوس نزول از خدا بر بنده خود نازل شده و قرآن صاعد (که امام خمینی(ع)، آن را به کار بردند) در قوس صعود از زبان خلفای الهی آغاز و تا مقام قاب قوسین پیش می‌رود؛ ادعیه حلاوت و شیرینی دارند که شاید در کلمات دیگر ائمه(ع) نباشد و یکی از برنامه‌های تربیتی اهل بیت(ع) همین ادعیه بوده است؛ در قرآن هم دعا به عنوان محکم‌ترین ارتباط انسان با خدا مطرح شده به گونه‌ای که ارزش او به دعاست؛ «قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا؛ بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى كند در حقيقت شما به تكذيب پرداختهايد و به زودى [عذاب بر شما] لازم خواهد شد».(فرقان/۷۷)
دعا؛ مفتاح نجات و گنج رستگاری
وی با بیان اینکه در روایت داریم دعا مفاتیح النجاة و گنج رستگاری است، تصریح کرد: دعا یک لسان و طریقی غیر از طریق مرسوم است؛ دعا، طلب از خدا به معنای به خدمت گرفتن قوا و نیروهای موجود در جهان و وسیله برای رساندن انسان به اهداف خود و از مظاهر قضا و قدر الهی است؛ اعترافی از بنده به بندگی و فقر او و انجام فرامین الهی است، در قرآن کریم در آیه 60 غافر «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» و 55 اعراف «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ»؛ به این مسئله تأکید شده است؛ همچنین دعا، گنجینه گشایش از مشکلات و راه رهایی از اندوه و غم است؛ «قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَ مِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ»(انعام/64)
استاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی بیان کرد: دعا و رابطه با خدا مختص دین خاصی نیست، ولی در هیچ آئینی به اندازه اسلام به آن اهمیت داده نشده و در میان مسلمین هم شیعه بیش از همه به دعا اهمیت داده است؛ دعا فصلی برجسته و بالنده در زندگی اهل بیت(ع) است و مدرسه و مکتبی غنی و ذخیره فرهنگی ارجمندی است که در عقاید، عرفان و اخلاق و ... مطالب فراوانی دارد. دعا به تعبیر امام خمینی(ره) «مِن اعظم نعمته الی العباد» است؛ معارف در ضمن این ادعیه بیان می‌شود و صرفاً عرض حاجت نیست. امام(ره) در وصیت‌نامه خود فرموده‌اند: «ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را «قرآن صاعد» می‌خوانند از ائمه معصومین(ع) ماست. ما مفتخریم که «مناجات شعبانیه» امامان و «دعای عرفات» حسین بن علی ـ علیهماالسلام ـ و «صحیفه سجادیه» این زبور آل محمد(ص) و «صحیفه فاطمیه» که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است، از ماست»
توحید، معاد و امام‌شناسی در ادعیه
حجت الاسلام خیاط با بیان اینکه ادعیه منقول ائمه(ع) علاوه بر الگوبودن، میراث گران‌بهاست، اظهار کرد: ادعیه دارای عالی‌ترین و صریح‌ترین و دگرگون‌کننده‌ترین تعالیم بشری و پر از محتوای فکری و عملی و علمی است، اظهار کرد: وقتی به ادعیه رجوع می‌کنیم، حجم کثیری از معارف را به ما ارزانی کرده است که ناب‌ترین و ارزشمندترین گفتار در باب توحید، نبوت، معاد و امامت، توسل، توحید خالقیت، ربوبیت و ... در آن بیان شده و به ما رسیده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی با بیان اینکه از برجسته‌ترین نکات ادعیه توحید است، تصریح کرد: قالب‌هایی که در ادعیه امام رضا(ع) به کار گرفته شده شامل تحلیل، تنزیه، تسبیح، تکبیر و ... است؛ لذا این دعاها صرفاً عرض حاجت نیست؛ دعا از آنجایی که اصل عبادت و مخ عبادت است، بخش اعظمی از دعاهای امام رضا(ع) هم در همین قالب‌ها ارائه شده است. از جمله در دعایی فرمودند: «سبحان الله کما ینبغی لله، والحمدلله کما ینبغی لله، ولا اله الا الله کما ینبغی لله[ والله اکبر کما ینبغی لله] ولا حول ولا قوة الا بالله، وصلی الله علی محمد(ص) و اهل بیته(ع)، النبی العربی الهاشمی و صلی الله علی جمیع المرسلین و النبیین حتی یرضی الله.» که در قالب تحلیل، تسبیح و تکبیر و ... بیان شده است. یا «لااله الا الله الملک الحق المبین» را به عنوان دعا و ذکر بیان فرموده‌اند.
دکتر خیاط تصریح کرد: یکی از جنبه‌های مهم در مباحث توحیدی ادعیه، شناخت جریانات کلامی دوره ائمه(ع) است؛ مجسمه، غلو، مشبهه، جبریه و امثال اینها از گذشته بوده و در دوره امام رضا(ع) هم وجود داشت؛ لذا بخشی از ادعیه به این جریانات کلامی و نفی تشبیه، تجسیم و ... پرداخته است. امام(ع) در برابر این جریانات مانند مشبهه تعابیر عمیقی به کار بردهاند از جمله «يَا مَنْ لاَ شَبِيهَ لَهُ وَ لاَ مِثَالَ لَهُ أَنْتَ اَللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَ لاَ خَالِقَ إِلاَّ أَنْتَ تُفْنِي اَلْمَخْلُوقِينَ وَ تَبْقَى أَنْتَ حَلُمْتَ عَمَّنْ عَصَاكَ وَ فِي اَلْمَغْفِرَةِ رِضَاكَ» که به نفی تشبیه و تمثیل اشاره دارد. توحید صفاتی هم در قالب این دعاها تجلی دارد؛ دعای شماره 15 «یا الله یا ولی العافیة، یا خالق العافیة، و یا رزاق العافیة و المنعم بالعافیة و المنان بالعافیة ...»؛ صفاتی از خدا مانند رزاقیت و عافیت و نعمت را مورد توجه قرار داده است.
استاد خیاط تصریح کرد: بحث امامت و رهبری جامعه از جمله دیگر نکات مهم بیان شده در ادعیه است؛ ائمه(ع) بنابر شرایط خفقان و سختی که وجود داشت، مباحث امامت را در قالب دعا بیان می‌فرمودند. هرگز ائمه(ع) از روشنگری در مورد موضع امامت کم نگذاشتند و سکوت در برابر ظالمان را روا ندانستند و شاعرانی هم امامت را در قالب اشعار، بیان و ستمگری جباران را افشا می‌کردند. تاریخ تشیع هم در تحلیل استوار موضع ائمه(ع) در زمینه امامت نشان می‌دهد، امامت، مطلع دعوت ائمه(ع) بوده و اثبات امامت موضوع مهمی تلقی شده است.
استاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی اظهار کرد: یکی از تجلیات امامت، صلوات‌هایی است که در دعاها وجود دارد؛ از جمله در دعایی که در ذکر شد: «...وصلی الله علی محمد و اهل بیته، النبی العربی الهاشمی و صلی الله علی جمیع المرسلین و النبیین حتی یرضی الله» یا در دعای دیگر«اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ فِي الْأَوَّلِينَ، وَصَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ فِي الْآخِرِينَ، وَصَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ فِي الْمَلاَ الْأَعْلَىٰ، وَصَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ فِي الْمُرْسَلِينَ. اللّٰهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّداً الْوَسِيلَةَ وَ الشَّرَفَ وَ الْفَضِيلَةَ وَ الدَّرَجَةَ الْكَبِيرَةَ» این صلوات وجود دارد.
حجت الاسلام خیاط افزود: امام رضا(ع)، در دعای قضای حاجت بعد از نماز، دعا برای رفع درد و بیماری و ... ، در انتها، ذکر صلوات را فرمودند؛ در دعای طلب باران هم با ذکر عبارت صلوات از اهل بیت(ع) یاد کرده و امامت اهل بیت(ع) را مطرح می‌کنند. در دعاهای حج، دعای ادای دین، دعای پوشیده ماندن از چشم دشمن و رفع درد و ... هم این صلوات‌ها بیان شده است تا جایگاه ائمه(ع) مطرح شود. صلوات در قرآن و روایات هم مورد تأکید فراوان است.
تجلی امامت در ادعیه اهل بیت(ع)
دکتر خیاط تصریح کرد: قالب دیگر تجلی امامت در ادعیه آن است که با صراحت به وصایت امام(ع) اشاره شده است؛ امام رضا(ع) در یکی از ادعیه به انتصابی بودن وصی پیامبر(ص) و رد انتخاب اشاره کرده‌اند، ضمن اینکه امام نام مبارک جد خود، امام علی(ع) را با توصیف وصی مختار نام بردهاند. تجلی دیگر، تأکید بر شمردن القاب و اوصاف 14 معصوم و 12 امام است؛ گویی ضمن همراهی ائمه(ع) با پیامبر(ص) بر طی کردن راه پیامبر از سوی ائمه(ع) اشاره شده است. در یکی از دعاها فرمودند که وقتی مشکلی برای شما پیش آمد، قرآن را مانند شب قدر روی سر بگذارید و به 14 معصوم(ع) قسم دهید؛ در دعا برای رفع شدائد هم اصرار دارند که به تجلی امامت بپردازند.
وی اضافه کرد: یکی دیگر از تجلیات امامت، شمردن آثار اعتقاد به امامت است، از جمله اعتقاد به امامت شرط قبولی اعمال است؛ بزرگان فرموده‌اند که به اعمال هرقدر پاک باشد، اعتمادی ندارم و آن را منجی نمی‌دانم، مگر در اقرار به امامت اهل بیت(ع) و فضیلت آنان؛ لذا اعتقاد به امامت باعث نجات از آتش است. در دعایی دیگر، دعا را مایه نجات از اعداء، نجات از هر جنبنده شر، وسیله باز شدن درهای رحمت الهی برشمرده‌اند؛ همچنین تجلی دیگر امامت، تبری از دشمنان اهل بیت(ع) و بغض نسبت به آنان است. بعد دیگر تجلی امامت، پرداختن به اندیشه مهدویت در ادعیه امام رضا(ع) است؛ در یک دعای طولانی از امام هشتم(ع)، امام عصر جلوه گسترده‌ای دارد. «اللهم قوم قائم آل محمد و اظهر دعوته ... و عجل مخرجه و انصر جیوشه و انجح عمله و اصلح شانه ...»
دکتر خیاط با بیان اینکه در ادعیه به عقائد اشاره زیادی شده است، اظهار کرد: یکی از مسائلی که ما نمی‌دانیم آن است که چه باید از خدا بخواهیم؛ در دعاهای امام رضا(ع) تقریباً مطالبات ایشان از خدا چند چیز است؛ طلب مغفرت برای همه شیعیان در سراسر زمین؛ «یا کریم اغفر لمن فی مشارق الارض و مغاربها»؛ طلب خیر و رحمت؛ طلب رفع مشکلات، طلب شفاعت، طلب رزق و روزی و طلب شکرگزاری. شکرگزاری حد انسانیت است و انسانی که شاکر نیست داخل در حیوانات است. طلب شکر در ادعیه، فصلی برجسته در اغلب دعاهاست، طلب هلاکت دشمنان، طلب محشور شدن با اهل بیت(ع)، طلب اجابت دعا، رفع عذاب قبر و قیامت، طلب عفو پدر و مادر و ریزش باران از دیگر درخواست‌های امام(ع) در بیشتر دعاهاست.
وی با بیان اینکه به سنت‌های الهی در دعاها پرداخته شده که در قرآن هم در موارد زیاد مورد توجه است، اظهار کرد: مثلاً به سنت اجابت دعا همچنین مشکلات مردم از جمله مشکلات عقیدتی، اشاره شده است. بحث توسل به اهل بیت(ع) هم در ادعیه ایشان پررنگ است.
حجت الاسلام خیاط در خاتمه تأکید کرد: دعا فرهنگ است و صرفاً مطالبات نیست و مملو از معارف اعتقادی است. البته جنبه‌های دیگر مانند سبک‌شناسی، زیباشناسی و ادبیات این دعاها هم از موارد دیگر قابل بحث و تحقیق است.