اگر موافق باشید بحث را با تعریف هنر زیبای آیینهکاری و پیشینه این هنردر ایران پس از اسلام شروع بفرمایید.
به هنر ایجاد اشکال منظم در طرحها و نقشهای متنوع، با قطعات کوچک و بزرگ آیینه، به منظور تزیین سطوح داخلی بنا آیینهکاری میگویند. حاصل این هنر ایجاد فضایی درخشان و پر تلألو است که از بازتاب پیدرپی نور در قطعات بیشمار آیینه پدید میآید. مدارک تاریخی نشان میدهد احتمالا تزیین بنا با آیینه–پس از اسلام- برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه طهماسب اول و در دیوانخانهای که او به سال 951هجری قمری آغاز و به سال 965هجری قمری به پایان رساند، آغاز شده است. پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در سال 1007هجری، آیینهکاری در کاخهای تازهساز این شهر و کاخ اشرف بهشهر گسترش یافت.
سقوط سلسله صفوی و ناپایداری سیاسی و اقتصادی که به دنبال آن پدید آمد، برای مدتی هنر آیینهکاری را دچار رکود کرد. نخستین بنای آیینهکاری شده پس از این دوره دیوانخانه کریمخان زند در شیراز بود که آن هم به سال 1209 هجری قمری به فرمان محمدخان قاجار ویران شد و ستونهای یکپارچه حجاری شده و درهای خاتم و آیینههای بزرگ آن را برای توسعه و بازسازی ایوان دارالامارۀ تهران(ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند.
هنر آیینهکاری در قرن 13 هجری قمری در ایران رو به ترقی و گسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت. در طول این قرن آثار زیبایی چون تالارها و اتاقهای شمسالعماره (1284هجری ق)، تالار آینه کاخ گلستان (1299هجری شمسی) در تهران، آینهکاری ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر ری، آیینهکاری دارالسیاده آستان قدس رضوی در مشهد و آیینهکاری ایوان حرم حضرت معصومه(س) انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوه کار نمونههای برجستهای از آیینهکاری این دوره به شمار میآیند.
در اوایل سدۀ 14 هجری قمری رکودی چشمگیر در آیینهکاری مشاهده میشود، اما پس از این دوره، در بخشهای آیینهکاری شده دو کاخ شهوند(کاخ موزه سبز کنونی) در مجموعه سعدآباد شمیران و کاخ مرمر در تهران که به ترتیب در سالهای 1306 و 1315هجری شمسی ساخته شدند، تکامل و نوآوریهای تازه دیده میشود. گسترش کاربرد آیینهکاری تحول دیگری است که در این سده پدید آمد.
اوج هنر آیینه کاری را در بارگاه مطهر امام هشتم(ع) میتوان مشاهده کرد. از چه زمانی استفاده از آیینه در تزیینات حرم مطهر رضوی رواج یافت؟
مطابق اسناد سابقۀ آیینهکاری در حرم امام رضا(ع) به اواخر دورۀ صفویه باز میگردد. در تعدادی از این اسناد که به سال 1117-1118هجری قمری تعلق دارند، به آیینه نمودن پنجره دارالسیاده اشاره شده است. پرویز ورجاوند نیز در زیر مدخل «آینهکاری» که در دایرۀالمعارف تشیع چاپ شده، مدعی است که یکی از قدیمیترین و جالبترین آثار به جای مانده این هنر، آیینهکاری زیر گنبد حرم حضرت رضا(ع) است که به گونه مذهب در دوران شاه سلطان حسین صفوی انجام گرفته است. اما استفاده از آیینه به عنوان یکی از تزیینات معماری در حرم مطهر، از دوره قاجار رایج شد و نسبت به سایر هنرها سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داد تا جایی که اغلب تزیینات پیشین به خصوص تزیینات نقاشی و تذهیب به تدریج با تزیینات آیینهکاری جایگزین شد.
با این وجود به دلیل فعالیتهای عمرانی و تعمیرات پیدرپی، اغلب آیینهکاریهای دوره قاجار نیز با حفظ نقشمایههای پیشین، جای خود را به آیینهکاریهای دوره پهلوی و جمهوری اسلامی داده است. هر چند که امکان دارد در برخی از رواقها و اماکن نظیر بقعه مطهر، دارالحفاظ، دارالسیاده و توحیدخانه، بقایایی از آینهکاریهای دوره قاجار بر جای مانده باشد.
در چه قسمتهایی از حرم مطهر رضوی، هنر آیینه کاری برای تزیین و زیباسازی بنا به کار رفته است؟
آیینهکاری به دلیل شرایط خاص و آسیبپذیری که در مقابل رطوبت دارد، جزو تزیینات داخلی بنا محسوب میشود و کمتر و به ندرت در فضای باز مورد استفاده قرار میگیرد. در حرم امام رضا(ع) نیز از آیینهکاری بیشتر برای تزیین دیوارها و پوشش سقف رواقها استفاده شده است. همچنین برای تزیین ورودی غرفههای داخل صحنهای انقلاب و جمهوری نیز از آیینهکاری استفاده شده است. در یک مورد خاص در تزیین ایوان ناصری صحن آزادی نیز تزیین آینهکاری به کار رفته است.
در تزیینات آیینه کاری حرم امام رضا(ع) از چه سبکها و شیوههای هنری استفاده شده است؟
از جمله سبکهای آیینهکاری که در حرم امام رضا(ع) رواج دارد، به کارگیری شیوه گچ و آیینه است. در این شیوه، ابتدا زمینه با آیینه مهیا گشته و سپس طرحهای برجسته گل و برگ با استفاده از گچ بر روی آن ایجاد میشود. استفاده از گچ و آیینه را در تزیین رواقهای دارالرحمه و دارالهدایه و غرفههای صحنهای انقلاب و جمهوری با بهکارگیری طرح گره و نقوش گیاهی و اسلیمی میتوان مشاهده کرد. همچنین در رواق دارالولایه سطوح تزیین شده با گچ و آیینه را مشاهده میکنیم. شیوه دیگری که برای متنوعسازی آیینهکاری به کار گرفته میشود، استفاده از آیینههای رنگی نظیر سبز، لاجورد، طلایی و آبی نفتی است که طی سالهای اخیر در حرم امام رضا(ع) رواج یافته است. در قدیم نیز در صورت نیاز پشت شیشه را با رنگهای آبی، سبز، سیاه و... رنگآمیزی میکردند و به این شکل کار خود را پیش میبردند و یا از شیوههایی نظیر سند بلاست یا نقاشی پشت آیینه و شیشه استفاده میکردند. سبک ترکیبی آیینه، نقاشی و گچبری نیز در دوره معاصر در حرم رایج گردید.
همچنین بهکارگیری کتیبه قرآنی، حدیث و استفاده از اسماءالله یکی از موضوعات اصلی آیینهکاری در بناهای مذهبی است، که با توجه به فضای موجود، به صورت کتیبههای بزرگ یا کوچک کار میشود. یکی از شیوههای تزیینی دیگر در آیینهکاری، کُپبری است. آینههایی که به این منظور استفاده میشود، در واقع حبابهایی هستند که داخلش را جیوه میکنند و بعد آنها را برش میدهند، به اندازه گُل در میآورند و وسط گچ کار میکنند و سپس دورتادورش را به شکل گل و برگ گچبری میکنند. از این گونه آیینهها در رواقهای دارالحجه و امام خمینی استفاده شده است. طرح و شکل دیگری که در هفت، هشت سال اخیر در حرم امام رضا(ع) رواج پیدا کرده، طرح شِرشِرۀ شعاعی است که نمونه آن در رواق امام خمینی اجرا شده است. نقوش هندسی از دیگر نقشمایههای آیینهکاری است و طرحهای گره از عمدهترین این نقوش محسوب میگردد و در حرم امام رضا(ع) نیز انواع آن در آینهکاری رواقها به کار رفته است.
ارزش هنری این آیینه کاریها به یک اندازه است؟
خیر؛ باید به این موضوع نیز توجه داشت که گرچه یکی از پرکاربردترین تزیینات رواقهای حرم امام رضا(ع) آینهکاری است، اما ارزش هنری آنها به یک اندازه نیست و شاید بشود مدعی شد که آیینهکاریهای رواق توحیدخانه، دارالسیاده، دارالسعاده، دارالولایه و بقعه مطهر جزو زیباترین و متنوعترین فضاهای آینهکاریشدۀ حرم مطهر محسوب میشوند و در مقابل آن رواقهایی چون دارالسلام و دارالزهد از آیینهکاری سادهای برخوردار هستند.