همزمان با شب میلاد حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) و در آستانه دهه خجسته کرامت، نمایندگی قم بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اولین برنامه خود را در قالب یک کرسی ترویجی با عنوان «رویکرد تمدنی به سیره امام رضا(علیه السلام)» با حضور مدیر عامل بنیاد پژوهش‌های اسلامی حجت الاسلام سید محمود مرویان حسینی برگزار کرد.

استادان این کرسی ترویجی، حجت الاسلام دکتر محسن الویری (ارائه کننده)، حجت الاسلام دکتر حبیب الله بابایی (ناقد اول)، دکتر سید علیرضا واسعی (ناقد دوم) و حجت الاسلام دکتر ابوالفضل هادی منش (دبیر علمی) بودند که با شرکت جمعی از طلاب و دانشجویان تاریخ، سیره و معارف اسلامی در سالن شیخ طوسی نمایندگی قم بنیاد انجام پذیرفت.

در ابتدای این کرسی حجت الاسلام دکتر محسن الویری ضمن تعریف و تقسیم سیره‌پژوهی و سیره‌نگاری، امکان پرداختن به تاریخ زندگی ائمه معصوم(علیهم السلام) را در سه قالب گاه نگاری، تراجم نگاری و سیره نگاری دانست و تأکید کرد: اگر در گاه‌نگاری توالی رویدادهای زندگی فردی و اجتماعی معصوم (علیهم السلام) مد نظر باشد، در تراجم‌نگاری ارائه گزارشی یکپارچه از ابعاد مختلف زندگی و افکار و آثار محور قرار می‌گیرد ولی در سیره هدف به دست آوردن قواعدی شبیه سبک زندگی مورد نظر است. اگر در دو مورد نخست ثبت تاریخ برای گزارش و حتی درس‌آموزی باشد در اینجا ثبت تاریخ برای به دست دادن قواعدی عام و تعمیم‌پذیر است.

وی با اشاره به اینکه سیره‌نگاری معصومان(علیهم السلام) در طول تاریخ با رویکردهای مختلفی صورت گرفته است، بیان داشت: اگر رویکرد غالب سیره‌نگاشته‌های نخستین، فردمحورانه بوده است یعنی قواعد عام تنها برای کاربست در زندگی فردی فهم و استخراج می‌شد، در دهه‌های اخیر شاهد گسترش یافتن رویکرد جامعه‌گرا از یک سو و ورود به عرصه‌های نو مانند سیره خانوادگی و سیره تربیتی و سیره امنیتی و مانند آن هستیم. مراد از رویکرد جامعه‌گرا فهم سیره برای کاربست قواعد آن در حیات یک جامعه است. بررسی روشمند این فرایند و واکاوی دقیق سیر تحول آن در تاریخ یکی از بایسته‌های سیره‌پژوهی است؛ اما شاید بتوان رویکرد تمدنی برای بررسی سیره معصومان(علیهم السلام) را رویکردی نو و بدیع و بدون سابقه یا کم سابقه در سیره‌پژوهی اهل بیت علیهم السلام شمرد.

دانشیار دانشگاه باقرالعلوم(علیه السلام) بیان داشت: یکی از نکات قابل توجه در گفت و گوها و تعاملات امام رضا (علیه السلام) با شیعیان و غیرشیعیان تکیه بر دو منبع مورد پذیرش همه مسلمانان یعنی قرآن و سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) است. در روایتی که شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا (علیه السلام) نقل کرده است وقتی که مأمون از امام در باره غالیان می‌پرسد، ایشان ابتدا حدیثی را به صورت مستند از پدرش و او از پدرش تا رسول خدا نقل می‌کند و سپس به بیان آیاتی از قرآن می‌پردازد و در ادامه هم دوباره پس از نقل روایتی از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، به تفصیل آیاتی از قرآن را در زمینه موضوع مورد بحث بیان کرده است.

وی تأکید کرد: بازه زمانی سیره معصومان(علیهم السلام) تنها تا سال260 ق. نیست و می‌توان آن را تا سال 329 ق. که آغاز غیبت کبری است ادامه داد، یعنی رفتار امام معصوم (علیه السلام) در دوره غیبت صغری هم قابل تأسی است. حال اگر سیزده سال پیش از هجرت پیامبر را هم به این 329 سال بیافزاییم، ما عملاً با یک گستره زمانی 342 ساله روبرو هستیم که همه آن مشروط به همه ضوابط و معیارهای شناخته شده، برای ما حجیت دارد. امام رضا (علیه السلام) نشان دادند که تا مرز پذیرش مسئولیت از دشمن هم می‌توان پیش رفت بی این که الزاما متهم به سستی و عجز در برابر دشمن و ترک جهاد شد. امام رضا (علیه السلام) در مناظرات مختلف خود نشان دادند که گفتگو یکی از مؤثرترین و کارآمدترین ابزارهای تعامل بین فرهنگهای مختلف، ادیان مختلف و تمدنهای مختلف است. به ویژه وقتی به روش‌هایی که آن حضرت در مناظرات خود به کار بردند بنگریم و اصرار آن حضرت را برای استفاده از روش‌های عقلی و استدلالی و تکیه بر اصول مشترک بین ادیان و تکریم طرف مناظره را مشاهده کنیم بیشتر به جایگاه و اهمیت این گفت و گوها به صورت خاص و مطلق گفتگو به صورت عام پی می‌بریم.

این پژوهشگر تاریخ و تمدن ملل مسلمان گفت: امام رضا (علیه السلام) در نگاهی کلی ضمن حفظ میراث علمی و معنوی امامان پیشین و پیراستن آن از زنگارها و خرافه‌ها و جعلیات، خود نیز میراثی گرانبها در این زمینه به یادگار گذاشتند. در نگاهی کلان ورود امام رضا (علیه السلام) به ایران موجب نشاندن بذر باورهای سره مکتب اهل بیت علیهم السلام در این خطه و رشد و عمومیت یافتن تدریجی آن و به قدرت رسیدن یک حکومت مقتدر مرکزی شیعی و سپس زمینه‌سازی برای پیدایش انقلاب اسلامی شد. امام رضا (علیه السلام) در موارد متعددی ویژگیهایی را برای شیعیان برشمرده‌اند و آنها را به مثابه عوامل هویت‌بخش شیعی (فمن لم‌یکن کذلک فلیس منا) معرفی کرده‌اند. در یکی از این نمونه‌ها آن حضرت شیعیان را اینگونه وصف کرده‌اند: سرفرو آورنده در برابر دستور ائمه، پای‌بند به سخنان آنها، و ناسازگار با دشمنان آنها.

دکتر محسن الویری در پایان سخنان خود گفت: ارائه این پیشنهاد را هم در پایان مناسب می‌دانم که اجلال و تکریم هر یک از ائمه(علیهم السلام) و فرهنگ‌سازی برای تأسی به آنها بازتاب دهنده و متناسب با پیام‌های آنها باشد. اگر مجموعه سیره امام رضا (علیه السلام) با همان رویکرد تمدنی که ذکر شد بازخوانی شود می‌توان به ویژگیها و مؤلفه‌هایی رسید که برخی از آنها ذکر شد و چه بسا در یک بازخوانی تکمیلی به ویژگیهای دیگر هم بتوان دست یافت. افزون بر این در زیارتنامه‌های آن حضرت ضمن برشمردن شدن برخی ویژگیهای امام رضا (علیه السلام)، به آموزه‌های اخلاقی واجتماعی گوناگونی اشاره شده است؛ مانند: شرح صدر، حياء، تقوي، نصح و خيرخواهي، توجه به خانواده، خطاپوش بودن خداوند نسبت به خطاکاران و بديها، موالات و پيوند انديشه‌اي و رفتاري و معنوي با معصومان علیهم السلام و دوري جستن از دشمنان آنها. چنین به نظر می‌آید که سزاوار است دست‌اندرکاران آستان قدس رضوی محورهای اصلی فعالیت خود را از همین مطالب الهام بگیرند. به عنوان مثال با الهام از مناظرات امام رضا (علیه السلام) می‌توان انبوهی از فعالیت‌ها را در زمینه گفتگوهای بین فرهنگی و بین تمدنی و بین الادیانی پیش‌بینی و اجرا کرد.

در ادامه دکتر واسعی و دکتر بابایی به نقد نقطه نظرات ایشان پرداختند و دکتر الویری به سوالات و ایرادات این دو استاد و نیز سوالات حاضران در جلسه پاسخ داد.

گفتنی است این جشنواره با برنامه‌های متنوعی شامل 4 کرسی و نشست علمی، 7 مدرسه تابستانی رضوی در سطح استان‌های مختلف، برنامه های رادیویی در پوشش برنامه اندیشه‌ها در گفتار استادان حوزه و دانشگاه، همایش علمی نیمروزه در قم، و نمایشگاه کتاب رضوی با تخفیف ویژه در ادامه ایام دهه کرامت برقرار خواهد بود.