دکتر میثم جلالی پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در دومین نشست هنر و معماری اعتاب مقدسه در دوران معاصر با ارائه مقاله‌ای با عنوان « هنر گچ‌بری در حرم امام رضا(علیه السلام)»، گفت: گچ جزو مصالح بومی ایران به شمار می‌رود و کاملاً با شرایط اقلیمی این سرزمین تطابق دارد.
وی افزود: از دیگر ویژگی‌های گچ، رنگ سفید و شکل‌پذیری آن است. این خصوصیات باعث شد تا از گذشته‌های دور مورد توجه معمار ایرانی قرار گیرد و این روند تا به امروز نیز ادامه دارد و همراه با آن تکنیکها، ابزار آلات، اصطلاحات و نقشمایههای مختلفی نسل به نسل انتقال پیدا کرده و به دوران معاصر رسیده است.
جلالی درباره تاریخچه گچ‌بری در مشهد ابراز داشت: مطالعه پیشینه استفاده از گچ‌بری در خراسان، در پیش از اسلام، در مجموعه نسا در نزدیکی عشقآباد متعلق به دوره اشکانیان و بندیان درگز و آتشکده مل حیرام در مرو برجای مانده از دوره ساسانیان و بعد از اسلام در مجموعه شادیاخ نیشابور، رباط شرف و مسجد گنبد سنگان خواف هر سه از دوره سلجوقی، مسجد زوزن خواف و مسجد فریومد در سر راه سبزوار به شاهرود متعلق به دوره خوارزمشاهی و خیلی از بناهای دیگر قابل بررسی و پیگیری است.
وی با اشاره اینکه مشهد، در طی قرون و سالهای متمادی دچار تغییر و تحولات عمدهای گردیده است، گفت: مخصوصاً در طول دهههای اخیر به دلیل توسعه حرم امام رضا(علیه السلام) و به عنوان بازسازی بافتهای فرسوده پیرامون حرم مطهر، قسمت عمدهای از بافت تاریخی مشهد تخریب شده است؛ بنابراین از پیشینه گچ‌بری در این شهر تاریخی اطلاع دقیقی در دست نیست.
دکتر جلالی خاطر نشان کرد: با این حال، شواهدی از تزیینات گچ‌بری در برخی از بناهای تاریخی شهر و پیرامون آن باقی مانده است که از جمله می‌توان به بقعه هارونیه، مدرسه دو در، مدرسه پریزاد، مصلی مشهد و آرامگاه خواجه ربیع، خانه داروغه، خانه حاج حسین ملک و بیمارستان امام رضا(علیه السلام) اشاره نمود.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی در بخش دیگری از ارائه خود، هنر گچ‌بری در حرم امام رضا(علیه السلام) را تشریح کرد و گفت: به طور کلی در مجموعه معماری حرم حضرت رضا (علیه السلام)، از تزیینات گچ‌بری در دو دسته از بناها شامل اماکن زیارتی نظیر رواقها و اماکن غیر زیارتی نظیر تالار تشریفات و کتابخانه آستان قدس به طور گستردهای استفاده شده است؛ اما در مجموع، در تمامی بناهای یاد شده برای اجرا نمودن طرحهای گچ‌بری، تکنیکها و نقشمایههای مشابهی به کار رفته است. شیوههای کشتهبری، لایهچینی، مشبک، کتیبههای گچی، سبک فرنگی، تُنگبری و نقوش هندسی، اسلیمی، ختایی، گیاهی و انواع گره از جمله آنها است.
جلالی افزود: یکی از قدیمی‌ترین آثار گچ‌بری در حرم امام رضا(علیه السلام) که از آن اطلاع داریم، کتیبه‌ای است با مضمون سوره جمعه به خط ثلث علی‌رضا عباسی، که داخل بقعه مطهر واقع گردیده است. از دوره افشاریه کتیبه‌ای گچ‌بری به خط ثلث به تاریخ 1156ق در بالای دهانه شمال شرقی رواق دارالسیاده معروف به صفه حسام‌السلطنه بر جای مانده، که به تزیین بنا در دوره نادر شاه اشاره دارد.
دکتر جلالی همچنین اظهار داشت: در دوره قاجار و پهلوی نیز تزیینات گچ‌بری در رواقها و سایر اماکن حرم مطهر کاربرد و رونق داشته است. در دوره پهلوی اول اقداماتی در خصوص گچ‌بری رواق دارالسیاده و صورت می‌گیرد. در دوره پهلوی دوم تالار تشریفات جدید بین سالهای 1342 تا 1344ش احداث گردید. از ویژگی‌های بصری تالار تشریفات جدید، تزیینات گچ‌بری است، که ایجاد آن در روز 18 اردیبهشت 1344 آغاز گردید و در دوره نیابت تولیت تیمسار سپهبد نادر باتمان قلیچ و باقر پیرنیا به اتمام رسید.
این پژوهشگر حوزۀ هنر و معماری اسلامی تأکید کرد: استفاده از تزیینات گچ‌بری در حرم مطهر در دوره جمهوری اسلامی نیز ادامه پیدا می‌کند و به لحاظ گستردگی سطوح تزیین شده، استفاده از این هنر به اوج خود میرسد. بهطوری که از هنر گچ‌بری بهصورت مستقل و یا آمیخته با سایر هنرها نظیر نقاشی و آینهکاری در تالارها و رواقهای مختلف استفاده گردیده است، که از جمله می‌توان به دیوارها و پوشش سقف رواقهای دارالولایه، دارالرحمه، دارالهدایه، دارالاجابه، دارالکرامه، دارالحجه، دارالمرحمه و رواق امام خمینی(رحمة الله علیه) اشاره نمود.